Vele generaties Duitse kinderen groeiden op met Winnetou en Old Shatterhand, creaties van de 19de-eeuwse Duitse schrijver Karl May die nooit een prairie bezocht. Nu is er een debat gaande over zijn erfgoed.
Karl May Beeld Getty Images
Ze stuurt foto’s, mijn Duitse nicht Dorothee. Foto’s van de 74 boeken van Karl May die ze bezit, keurig op een rij in haar boekenkast, naast nog enkele biografieën. Ze las ze allemaal, haar favorieten herlas ze zo’n vijf tot tien keer. Eén boek is haar lieveling, de groene kaft met gouden letters is door het vele lezen nachgedunkelt, donkerder geworden, appt ze, nadat ik haar heb gevraagd hoe ze de discussie over May deze zomer volgt. Dat boek is Winnetou I, waarin de Duitse landmeter Karl naar Amerika afreist, al snel de bijnaam Old Shatterhand krijgt en voor het eerst kennismaakt met het latere Apache-opperhoofd Winnetou.
Duitsland debatteert sinds half augustus over het werk van Karl May (1842-1912). Uitgeverij Ravensburger nam twee kinderboeken, een puzzel en een stickerboek uit de handel, gemaakt naar een nieuwe Winnetou jeugdfilm, na klachten over racisme en culturele toe-eigening.
Hardnekkige stereotypen
De film en de boeken zouden zich van allerlei hardnekkige stereotypen bedienen. In Nederland reageerde uitgeverij Meulenhoff Boekerij door haar Karl May titels (e-boeken en print-ondemand-boeken van oudere uitgaven) per direct niet meer te leveren. Terwijl het in Duitsland om bewerkingen gaat, niet om de boeken van May zelf.
Een exemplaar van een Nederlandse uitgave van Winnetou. 2
Vorig jaar kwam in Nederland nog een fraaie nieuwe vertaling uit van Winnetou I bij uitgeverij IJzer, voorzien van een inleiding en een verantwoording van de vertaalkeuzes door een van de vertalers, Josephine Rijnaarts, bijvoorbeeld over de woorden ‘withuid’ en ‘roodhuid’. Met veel broodnodige context dus. Bij het VPRO-radioprogramma OVT kwam Rijnaarts uitleggen waarom ze May geen racist vindt, dat hij vond dat culturen elkaar in hun waarde moeten laten.
Ja, Hitler hield van zijn boeken, maar Albert Einstein en Bertolt Brecht ook. Ze vertelde dat May een fel tegenstander was van kolonialisme en voor de troepen uit aandacht vroeg voor het vreselijke lot van de Indianen en ook van dat van de bizons. Maar ze beaamde ook dat ondertussen heus in zijn werk doorklinkt dat May de westerse cultuur superieur achtte.
Winnetou wordt neergezet als de ideale mens, van wie Old Shatterhand veel van kan leren. Toch moet hij christen worden. Tegelijk ziet Rijnaarts het als zelfspot van May dat Old Shatterhand het altijd beter weet. Lezers vonden hem arrogant, kinderen wilden altijd Winnetou zijn, niet Old Shatterhand.
Pathologische leugenaar
Zo’n debat voelt in Nederland wat oneigenlijk aan. Een boekenkast zoals die van mijn nicht, die zul je in Nederland niet veel aantreffen. Karl May, dat is echt Duits erfgoed. In de New Yorker verscheen tien jaar geleden een heerlijke longread waarin schrijver Rivka Galchen aan een Amerikaans publiek uitlegt wie May is (naast een auteur met een groot schrijf- en verbeeldingsvermogen ook een pathologische leugenaar en fantast) en waarom Amerikanen hem niet kennen. Het proza van May doet Galchen in de verte denken aan de geestigheid van Mark Twain, het is chatty, en er zitten minder goede cowboys in dan in menig ander wildwestverhaal. Toch vindt ze het ontegenzeggelijk Duits proza.
19de-eeuwse Duitse literatuur gaat vaak over het extreme, schrijft Galchen. Terwijl in Engeland werd nagedacht over het leven van vrouwen in de upper middle class en in Amerika over de trek van het platteland naar de stad, dachten de Duitsers aan Kaspar Hauser, die raadselachtige jongeman die naar verluidt in een kerker geïsoleerd was opgegroeid en op een dag opdook in Neurenberg.
E.T.A. Hoffmann schreef in Der Sandmann over Nathaniel die verliefd wordt op een vrouw, die een automaat blijkt te zijn. Hölderlin omarmde de rol van gek en schreef zijn gedichten vanuit een toren, in totale afzondering. Het is, aldus Galchen, alsof voor de Duitsers het ware karakter zich alleen openbaart in extreme situaties.
In het werk van May is die extreme situatie het Westen van Amerika. In Duitsland was Old Shatterhand gewoon Karl, in zijn eigen woorden een nogal saai persoon, vooral op saaie regenachtige dagen. Maar in het Wilde Westen krijgt hij een nieuwe naam en zal in de heikele situaties waarin hij terechtkomt zijn nieuwe zelf ontdekken.
Mijn nicht Dorothee leerde lezen door Karl May. Ze was enig kind en noemde haar ouders, mijn tante en oom, bij de voornaam. Ze waren beide docent, stemden sociaaldemocratisch en woonden in een kleine provinciestad, in een modern prefab-huis met een sauna en veel wijnflessen in de kelder. Mijn nicht was fan van Queen en gek op lezen. Dat 19de-eeuwse exotisme leek te schuren met haar progressieve ouderlijk nest.
“Mijn ouders waren geen grote fans”, beaamt ze. Maar ze maakten haar wel enthousiast voor diens spannende verhalen, die ze begon te lezen vanaf haar zevende. De echte fan in de familie was onze oom Franz-Joseph, politieman en fervent jager. In zijn huis hingen vossenvellen. „Hij was mijn inspiratie.”
Ketting met berentanden
Als zevenjarige gingen de boeken van May mijn nicht uiteraard boven de pet. Maar dat gaf niet. Ze zegt: „Een kind had doorzettingsvermogen nodig voor het ouderwetse taalgebruik, de lange beschrijvingen en voetnoten.”
Karl May, auteur van Winnetou, moest het van een nogal sterk
ontwikkelde verbeeldingskracht hebben: de prairie bezocht hij nooit.
Ze verheugde zich enorm als ze wist dat ze weer een deel uit de reeks kreeg en las zo’n boek van zeshonderd pagina’s meestal binnen twee dagen uit, liggend op bed en snoepend uit een grote doos zuurtjes. Vanuit die kleine provinciestad openden zich in haar hoofd andere werelden. “Ik hield van de boeken, ze gaven mij voor een kind ongebruikelijke kennis over geografie, volkenkunde en historische verbanden.”
Ook May, opgegroeid als vijfde van veertien kinderen van een arme wever uit Saksen, moest het van een nogal sterk ontwikkelde verbeeldingskracht hebben: de prairie bezocht hij nooit. Maar het ging verder dan alleen literaire verbeeldingskracht. Hij beweerde dat hij Old Shatterhand was en dat hij diens verhalen werkelijk had meegemaakt. Hij liet geweren maken, droeg een ketting met berentanden en een vilten hoed.
Maar als er wildwestshows naar Duitsland kwamen, vermeed hij ze of sprak er afwijzend over. Hij beweerde dat hij tot zijn zesde levensjaar blind was geweest. Hij werd van school getrapt voor het stelen van kaarsen. Later zat hij in gevangenis voor het stelen van bont. Daar runde hij de bibliotheek en begon met het lezen van reisboeken.
Historische context
Toen hij begon met schrijven waren dat stuiverromannetjes, reis- en liefdesverhalen. Hij schreef onder verschillende pseudoniemen zodat hij hetzelfde verhaal in verschillende bladen kon publiceren. Hij loog over waar hij wel en niet was geweest. En geld was altijd een probleem. In 1893, toen hij 51 was, kwam zijn eerste Winnetou- en Old Shatterhand-boek uit, een late grote doorbraak. Pas kort voor zijn dood bezocht hij Amerika, maar kwam niet verder dan New York 3.
Mijn nicht bleef van de boeken houden. En met haar vele anderen. Hoe ze naar het debat kijkt? Ze vindt dat je de boeken van May niet uit hun historische context moet halen, zoals met de kinderboeken gebeurde. Sowieso hadden de films uit de jaren zestig en zeventig weinig met de boeken te maken. “Veel van zijn boeken gaan trouwens niet over ‘Indianen’, ze spelen zich af in de Oriënt, de huidige Balkan, in Zuid-Amerika of in Duitsland, waar hij ook sociale misère beschreef, zoals de uitbuiting in de textielindustrie. Ik heb altijd geweten dat veel van zijn verhalen ‘verzonnen’ waren, en las ze later ook met een kritische distantie.”
Nee, zegt ze, haar dochter las de boeken niet. Die vond als kind andere verhalen interessant. Harry Potter bijvoorbeeld. En toen kwam al snel de smartphone. Maar binnenkort studeert ze af in taal- en literatuurwetenschap.
Karl May Winnetou
Vert. Elly Schippers, Josephien Rijnaarts.
IJzer; 455 blz. € 29,95.
Volledigheidshalve zij hier vermeld dat het hier niet om „een Nederlandse uitgave van Winnetou” gaat, maar om een stripbewerking door de Spaanse tekenaar Juan Arranz (* 1932).
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
