Wat regiostudies van Winnetou kunnen leren

Remco Breuker 1

De relatie tussen Old Shatterhand en Winnetou verwijst naar een klassieke literaire en historische troop: de integere inheemse krijger of jager die onwrikbaar in zijn eigen cultuur is geworteld, maar toch en juist daarom in staat is een echte vriendschap aan te gaan met een vertegenwoordiger van een imperialistische cultuur, en daaraan ten onder gaat.

Ik las deze week dat Winnetou en Old Shatterhand gecanceld zijn door de Nederlandse uitgeverij van de boeken van Karl May. Er is vast van alles te zeggen over het werk van May, maar zijn beschrijving van de relatie tussen Old Shatterhand en Winnetou verwijst naar een klassieke literaire en historische troop: de integere inheemse krijger of jager die onwrikbaar in zijn eigen cultuur is geworteld, maar toch en juist daarom in staat is een echte vriendschap aan te gaan met een vertegenwoordiger van een imperialistische cultuur, en daaraan ten onder gaat omdat zijn vriend nolens volens maar wetende de vernietigende consequenties van empire en van moderniteit met zich meebrengt.

Het is een troop die regiowetenschappers meer dan gemiddeld aanspreekt: wie zou niet dezelfde geprivilegieerde toegang tot een andere cultuur willen hebben, vergezeld van dezelfde absolute zuiverheid van intentie? En wie is eigenlijk ook niet bang voor de gevolgen daarvan? De puurheid en oprechtheid van de relatie wordt gebalanceerd door de eindigheid ervan - als lezer weet je dat een verheven wezen als Winnetou zijn perfectie luister bijzet door op enig moment te zullen sterven.

Er bestaan meer gietsels uit deze mal. Arendsoog en Witte Veder 2 zijn een plattere recreatie ervan, die ook als ménage-a-trois in de wereldliteratuur voorkomt. Nathaniel Bumppo 3, wiens schietkunsten hem de bijnaam Hawkeye gaven, vormt een onafscheidelijk trio met zijn Mohikaanse bloedbroeder Chingachgook 4 en diens zoon Uncas 5. In de platste afgietsels verwordt de troop een frictieloze relatie tussen de variatie op Winnetou, mysterieus natuurmens met bovennatuurlijk lijkende krachten, en die op Old Shatterhand, een welwillende vaderfiguur die zich de inheemse wegen heeft eigengemaakt.

In het wilde Oosten van de late negentiende en vroege twintigste eeuw vinden we een weerbarstiger voorbeeld van de troop terug in de vriendschap tussen de (niet-fictieve) geograaf, jager, kenner van Mantsjoerije Vladimir Arsenyev 6 en de Mantsjoerijs-Mongoolse jager Dersu Ursala 7. Arsenyevs boek over zijn vriendschap met Ursala werd beroemd. Arsenyev tekende op hoe Ursala meerdere malen Arsenyevs leven redde en hoe de inheemse jager naar de wereld keek, waar hij zichzelf een onderdeel van achtte, en geen meester ervan zoals Arsenyev wel deed.

Kurosawa Akira 8, de beroemde Japanse regisseur, verfilmde het verhaal treffend in 1975 (en kreeg er een Oscar voor). De ontmoeting tussen de twee was meer dan de ontmoeting tussen twee verschillende beschavingen: het was ook een ontmoeting tussen een cultuur die ten dode was opgeschreven en de cultuur die het vonnis zou voltrekken.

‘In The Last Samurai groeit Tom Cruise uit tot een gotspe van bijbelse proporties’

De kolonisatie van wat Ruslands Verre Oosten werd genoemd betekende voor veel oorspronkelijke bewoners hun dood, en in ieder geval die van hun manier van leven. Ursala vertelde Arsenyev dat zijn vrouw en kinderen waren gestorven aan een besmettelijke ziekte, meegebracht door Chinese of Russische kolonisten. De vriendschap tussen de twee lijkt hecht te zijn geweest. Arsenyev heeft zijn vriend naar de stad proberen te halen, maar toen Ursala besefte dat hij daar niet zomaar mocht jagen en vuur mocht stoken, trok hij het woud weer in, met Arsenyevs laatste cadeau aan hem: een modern geweer. Niet veel later werd de Mantsjoerijer dood aangetroffen, vermoord door struikrovers die het op zijn nieuwe wapen hadden voorzien.

Winnetou wordt in een hinderlaag gedood, Uncas offert zich op in een gevecht met de wrede Irokezen, Ursala wordt vermoord door bandieten.

Je vraagt je af of deze troop geen sublimatie is van de vernietiging van een vreemde cultuur die door Old Shatterhand, Natty Bumppo en Arsenyev - niet onproblematisch - werd gezien als te puur en uiteindelijk te weerloos om te blijven bestaan. Het is een vorm van nostalgie, maar één die impotent en medeplichtig toekijkt op de bewuste annihilatie van een andere beschaving.

De relatie tussen Ursala en Arsenyev was wederkerig. In latere zwakke echo’s van deze troop klinkt juist zelfgenoegzaamheid door. Zo is Tom Cruise 9 als door hemzelf aangerichte slachtpartijen onder Native Americans getraumatiseerde militair die samoerai wordt in The Last Samurai een gotspe van bijbelse proporties.

Er is in hun historische context weinig aan te merken op figuren als Old Shatterhand, Nathy Bumppo of Vladimir Arsenyev - fictief of historisch, zij vertegenwoordigden het beste van de beschavingen die veroverden en vernietigden. Ze waren oprecht in hun bewondering en respect voor Winnetou, voor Chingachgook en Uncas, voor Dersu Ursala. Het enthousiasme om te leren van hun inheemse kameraad was ongeveinsd, de romantische nederigheid ten aanzien van inheemse kennis omgekeerd evenredig met de zelfgenoegzaamheid van het merendeel van hun tijdgenoten. Maar te midden het botsen van beschavingen konden ze weinig meer doen dan wat troostende woorden prevelen, machteloos als een priester tot een terdoodveroordeelde op het schavot.

Ik vraag me af wat dit inhoudt voor de regiostudies. Ik vraag me ook af of het niet meer uitgeven van Karl May ons dat antwoord gaat geven.


[1]In: Mare. Leids Universitair Weekblad, 15 september 2022.
Remco Breuker is hoogleraar Koreastudies.
[2]Arendsoog alias Bob Stanhope en zijn indiaanse vriend Witte Veder waren figuren uit de Arendsoog-serie van Jan Nowee (* 17 juli 1901 , † 9 oktober 1958) en later diens zoon Paul Nowee (* 25 juni 1936 , † 30 september 1993), die in Duitsland volkomen onbekend was en is.
[3]Nathaniel (Natty) Bumppo is de hoofd- en titelpersoon uit de Leatherstocking Tales-reeks - waarvan het bekendste deel „The Last of the Mohicans” is - van de Amerikaanse schrijver James Fenimore Cooper (* 15 september 1789 , † 14 september 1851).
[4]Chingachgook is in de eerste vier Leatherstocking Tales van Cooper het opperhoofd van de Mohikanen en vriend van Natty Bumppo alias „Leatherstocking” en „Hawkeye”; omdat Chingachgook zijn zoon Uncas overleeft, is hij letterlijk de laatste der Mohikanen.
[5]Uncas is in de Leatherstocking Tales van Cooper de zoon van Chingachgook; hij wordt gedood door de Wyandot-krijger Magua.
[6] Vladimir Klavdijevitsj Arsenjev (Russisch: Владимир Клавдиевич Арсеньев, * 10 september 1872 , † 4 september 1930) was een Russisch ontdekkingsreiziger en schrijver. Tussen 1902 en 1930 ondernam hij twaalf grote expedities door het gebied tussen de Stille Oceaan en de rivier de Oessoeri, in het oosten van Siberië, een gebied waar tot die tijd nog zo goed als geen geografisch, etnologisch of ander onderzoek had plaatsgevonden. Hij deed als eerste onderzoek naar de planten- en de dierenwereld, de geografie en de topografie. Ook beschreef hij de nomadenstammen die er leefden, hun gebruiken en hun talen.
[7] Dersoe Oezala (Russisch: Дерсу Узала, * 1849 , † 1908) was een jager van de Nanaistam, die als gids werkte voor Vladimir Arsenjev, die hem onsterfelijk maakte in zijn boek „Дерсу Узала” („Dersoe Oezala”) uit 1923.
[8] Akira Kurosawa (Japans: 黒澤 明, * 23 maart 1910 , † 6 september 1998) was een Japanse filmregisseur, filmproducer en scenarioschrijver van zo’n honderd films, waarvan „De Zeven Samoerai” en „Yojimbo” genieten in het westen een zekere bekendheid, omdat zij de basis vormden voor de westerns „The Magnificent Seven” resp. „For a Fistful of Dollars”.
[9] Tom Cruise (voluit: Thomas Cruise Mapother IV, * 3 juli 1962) is een Amerikaans acteur en filmproducent. In de hier genoemde film „The Last Samurai” uit 2003 speelt hij de rol van U.S. Army Captain Nathan Algren.



Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

Terug naar de Karl May-startpagina.

Terug naar de Apriana-startpagina.



Google
www op deze website