Boeken over de avonturen van de indiaan Winnetou worden door de uitgever Meulenhoff Boekerij uit de handel gehaald. De verhalen geven een onrealistisch en geromantiseerd beeld van de geschiedenis van inheemse volkeren en staan bol van valse clichés en racisme, zo luidt de kritiek. Twee pedagogen reageren. “Kinderen en jongeren zijn veel minder gevoelig voor deze thema's dan veel mensen denken.”

Acteurs spelen Winnetou en Old Shatterhand in Duitsland.
© ANP / Henning Kaiser

“Ik vind het stoppen van de verkoop van boeken over Winnetou wel een wijs besluit. Maar tegelijk vind ik dat we deze boeken, of vooral het thema zelf, in de collectieve herinnering moeten bewaren.”

Aldus Bas Levering, pedagoog en hoofdredacteur van Pedagogiek in Praktijk. Het past volgens hem in een ‘bredere maatschappelijke ontwikkeling’. “De hele wereld is bezig met het herzien van de geschiedenis. Met name de pijnlijke bladzijden, zoals het slavernijverleden.”

Deze week werd bekend dat de Duitse uitgeverij Ravensburger boeken over Winnetou uit de handel haalt. De uitgeverij besloot hiertoe na een golf van kritiek, en erkende dat ‘de onderdrukking van de inheemse bevolking geromantiseerd wordt en met clichés wordt omgeven’. De Nederlandse uitgever Meulenhoff Boekerij liet daarop weten ook met de verkoop van boeken over Winnetou te stoppen.

Beledigende term
Levering is ‘zelf van 1947’, en weet dat de kritiek op Winnetou niet nieuw is. “Ik ben opgegroeid met cowboytje en indiaantje spelen op straat. De kritiek dat het racistisch is en de geschiedenis romantiseert, bestaat al een eeuwigheid. We weten al lang dat de indianen - wat eigenlijk een beledigende term is - onrecht is aangedaan.”

De tijd heeft de verhalen ingehaald, zegt hij. “Deze visie op de geschiedenis is gewoon onjuist. Er zijn simpelweg te veel mensen die erdoor geraakt worden. En ik geloof niet dat er nog veel mensen zijn die ervoor op de bres zullen springen dat deze boeken per se verkocht móeten worden.”

Winnetou
Het fictieve personage Winnetou is een creatie van de Duitse schrijver Karl May (1842-1912). Hij is een opperhoofd van de Apachen, een indianenstam, en kwam voor het eerst voor in het boek Old Firehand in 1875 2. Zijn leven wordt meerdere keren gered door de andere hoofdfiguur uit de verhalen, Old Shatterhand. De twee worden boezemvrienden. Het duo staat erom bekend alleen geweld te gebruiken tegen anderen als het echt niet anders kan.

Maar, benadrukt hij, we moeten de geschiedenis vooral niet onder het tapijt vegen. Integendeel: /We moeten zulke thema’s juist bespreken.”

Hij noemt het standbeeld van J.P. Coen 3 in Hoorn. De zeevaarder werd vroeger geroemd als nationale held die Nederland veel welvaart bracht. Tegenwoordig is zijn naam vooral verbonden aan onderdrukking. Het geluid dat het standbeeld moet verdwijnen klinkt steeds luider.

Wat vinden we hiervan?
“Ik vind dat het standbeeld moet blijven”, zegt Levering. “Uiteraard niet voor de glorie van Coen, maar om de geschiedenis uit te leggen. Dat leert ons over de weg die we hebben afgelegd.”

Bij Winnetou ligt dat anders dan bij een standbeeld, vindt hij, omdat ‘kinderen dat zelfstandig lezen’, zonder uitleg of context erbij.

Dat laatste is volgens Hessel Nieuwelink, lector burgerschapsonderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam, gemakkelijk op te lossen. “Je kunt deze verhalen gerust in de klas lezen. Met elkaar. Als je daarna tenminste ruimte geeft aan de discussie: hoe kijken ze ernaar? Welke discussiepunten zijn er? Wat vinden we hiervan?”

Want zegt hij, dialoog over controversiële onderwerpen móet gevoerd worden. Over alle gevoelige onderwerpen - dus ook over racisme, seksualiteit en gender, antisemitisme, slavernij en discriminatie. “Er is veel voor te zeggen dat je mensen voor wie dit gevoelig ligt, een veilige plek wilt bieden. Maar je moet jongeren ook weerbaar maken. Je moet ze voorbereiden op het leven als volwassene.”

Het onderwijs is dé plek om ze over deze onderwerpen te leren, zegt Nieuwelink. “Ze komen er toch wel mee in aanraking, onder andere via sociale media, want het zijn nu eenmaal maatschappelijke onderwerpen.”

Weerbare leerlingen
“We onderschatten vaak de weerbaarheid van kinderen en jongeren”, vindt hij. “Ze zijn veel minder kwetsbaar bij deze thema’s dan veel mensen denken.”

Juist omdat het ingewikkelde thema’s zijn, moeten ze bespreekbaar blijven, vindt Nieuwelink. “We moeten cultureel sensitief zijn, maar je kunt niet een steriele omgeving creëren. Zou je dat wel doen, dan creëer je een omgeving die veel te ver af staat van de wereld die leerlingen buiten de school kennen. De wereld waarin ze opgroeien.”

Inclusie doet voor beide partijen pijn, zegt Nieuwelink. “Voor degene die meer ruimte wenst en voor degene die ruimte moet geven. En dat is prima. Dat schuurt, maar dat hoort bij het leven. Laat ze die ingewikkelde gesprekken maar voeren. Sommige woorden willen we natuurlijk niet meer gebruiken, maar dat betekent niet dat we het gesprek over de thema’s niet moeten voeren.”

Literaire rijkdom
Volgens pedagoog Bas Levering moet dat gesprek óók gevoerd worden op de pabo’s (de docentenopleidingen). “Winnetou is een interessant voorbeeld voor docenten. Het zegt iets over hoe de wereld verandert, hoe ons beeld van het verleden verandert. Je kunt deze ontwikkeling ook koppelen aan verwante thema’s, zoals Zwarte Piet en bijvoorbeeld roofkunst.”

In een opzicht wil Levering nog wel een lans breken voor Karl May, de schrijver van Winnetou: “Hij heeft voor héél veel jongens van mijn generatie een grote bijdrage geleverd aan het plezier in lezen. Maar er is in Nederland een rijkdom van goede jeugdliteratuur, dus in die zin zal Winnetou ook weer niet al te erg gemist worden.”

[1]	Op: RTL Nieuws, 25 augustus 2022.

[2]	„Old Firehand” is in 1875 verschenen als kort verhaal in het Deutsches Familienblatt. Volledige titel: „Aus der Mappe eines Vielgereisten. von Karl May. Nr. 2. Old Firehand”. Een boek met de titel „Old Firehand” zou pas in 1967 verschijnen als Karl May’s Gesammelte Werke, Band 71!

[3]

Jan Pieterszoon Coen (* 8 januari 1587 , † 21 september 1629) was een Nederlands koopman, boekhouder-generaal (1613), directeur-generaal (1614) en vanaf 1617 de vierde gouverneur-generaal over alle bezittingen van de VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie) buiten de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Zijn bekendheid is onder meer te danken aan het behalen van een monopolie op de lucratieve nootmuskaathandel in 1612 en het stichten van de handelspost Batavia in 1619, wat uitgroeide tot de hoofdstad van Nederlands-Indië (het tegenwoordige Jakarta).

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website