Een beroemde sketch van Toon Hermans 2 die zich in het collectieve geheugen heeft genesteld, is ‘Wat ruist er door het struikgewas?’ De vraag is inmiddels klassiek geworden, maar echt beantwoord werd hij nooit. Een recente ontdekking brengt daar dertig jaar na dato verandering in.
Toon Hermans dertig jaar geleden als Frits Verkade.
In de achtste One Man Show van Toon Hermans, die hij speelde in het seizoen 1979-1980, komt een hilarische act voor. De sympathieke onderwijzer Frits Verkade (“geen familie van de toneelspeler, en ook niet van de lange vingers”) doet auditie om bij de
televisie te komen en geeft producer Jack Bemelmans een voorproefje van zijn kunnen. Er is maar ruimte voor één nummer, en hij begint:
Wat ruist er door het struikgewas?
Het is een …
En dan slaan de zenuwen toe: de brave man weet niet meer wat het was. En hoe vaak hij het ook opnieuw probeert, hij kan er maar niet op komen. Totdat de tijd om is en het publiek dubbel ligt van het lachen.
◼ CARNAVALSHIT
De vraag “Wat ruist er door het struikgewas?” is na de televisie-uitzending van Toons show in 1981 een gevleugeld woord geworden. Op internet komt het bijna 30.000 keer voor in allerlei varianten (bijvoorbeeld ‘Wat ruist dáár ...’ of ‘Wat ruist er ín ...’), waarbij het lang niet altijd figureert in teksten van of over Toon Hermans. Het staat ook vaak bij foto’s van bijvoorbeeld vogels, insecten, honden, katten en mensen – dat laatste overigens allemaal in het betamelijke.
De populariteit van het nummer van Toon Hermans was zó groot dat de schlagerzanger Franky Boy 3 er in 1989 nog een carnavalshit mee scoorde. Uiteraard moest die langer zijn dan die ene regel van onderwijzer Verkade. De tekst wordt er niet sterker van:
Wat ruist er door het struikgewas
Struikgewas
Ik zou eens willen weten wat dat was
Wat ruist er door het struikgewas
Struikgewas
Wist ik maar wat dat daar was Was geht denn da im Busch herum,
das ist gewiß der Napoleum!
En tot 19 oktober 2010 was er in het programma Somertijd van Radio Veronica een populaire quiz te beluisteren, een remake van het klassieke ‘Raden maar’ van Kees Schilperoort 4, waarin luisteraars een geluid moesten raden. Titel van de quiz: ‘Wat ruist er door het struikgewas?’
◼ KARL MAY
De kracht van Toons nummer ligt natuurlijk in het feit dat niemand ooit te weten is gekomen wat er door het struikgewas ruiste. De entertainer Hans Liberg 5 opperde in een van zijn muzikale conferences dat het om een
heel klein slangetje zou gaan – maar dat is nagenoeg onopgemerkt gebleven en zijn theorie heeft geen weerklank gevonden. Voor de echte liefhebber zou het ook een teleurstelling zijn als er zich alleen een slangetje door het struikgewas bewoog: is dat nu alles?
Nee, om de ware oplossing te vinden is een langere omweg nodig. Daarvoor moeten we naar het verre Egypte.
In het boek Kara Ben Nemsi, de held uit de woestijn van Karl May (Utrecht, Het Spectrum, 1962 6) wordt op pagina 70 beschreven hoe de titelheld in aanraking komt met een vreemdeling 7 die hij binnensmonds een Arabisch liedje hoort zingen. We laten Karl May even aan het woord:
Aangenaam verrast sprong ik overeind, want de woorden van de twee coupletten die hij zong, waren de Arabische vertaling van een bekend
lied uit mijn vaderland.
Er ontspint zich een dialoog waarin de vreemdeling aanvankelijk volhoudt dat hij het liedje helemaal zelf bedacht heeft. Maar de hoofdpersoon houdt vol, en zegt:
Het lied is
Was kraucht nur dort im Busch herum?
Ich glaub’, es ist ... 8
‘Grote goedheid, wat is dat!’ viel hij mij juichend in de rede toen ik die paar regels in mijn eigen taal had gesproken. ‘Bent u misschien een Duitser?’
We moeten dus in Duitsland zijn. We komen al een stuk verder als we de Duitse versie van het boek (Durch Wüste und Harem) erbij pakken, die inmiddels op internet te vinden is.
◼ KEIZER
Het verhaal blijkt in de Nederlandse vertaling ingekort te zijn. In de originele versie worden twee coupletten in het Arabisch weergegeven, gevolgd door de Duitse vertaling:
Was kraucht nur dort im Busch herum?
Ich glaub’, es ist Napolium.
Was hat er nur zu krauchen dort?
Frisch auf, Kam’raden, jagt ihn fort!
Wer hat nur dort im off’nen Feld’
Die roten Hosen hingestellt?
Was haben sie zu stehen dort?
Frisch auf, Kam’raden, jagt sie fort! 9
Het blijkt te gaan om een werkelijk bestaand soldatenlied, waarvan de volledige tekst bestaat uit vier strofen. Het lied is ontstaan in de Frans-Duitse oorlog van 1870, en met “Napolium” wordt keizer Napoleon III 10 bedoeld, die in 1870 na de slag bij Sedan gevangengenomen
is door de Pruisische kanselier von Bismarck 11.
◼ JAN SOLDAAT
Volgens de overlevering is het lied geschreven door een Duitse soldaat die Kutschke heette, en het lied wordt dan ook vaak aangeduid als ‘Kutschkelied’ 12. Maar het is waarschijnlijker dat Kutschke (‘koetsier’ 13) gewoon staat voor ‘jan soldaat’, en dus niet echt de náám van een tekstdichter is. Het lied is vanaf zijn ontstaan tot in het begin van de twintigste eeuw erg populair geweest, en de beginregel staat nu nog in de ‘Liste geflügelter Worte’ in de Duitse Wikipedia.
Het werd gezongen op de melodie van ‘Ich bin der Doktor Eisenbart’, een lied
dat ook in Nederland bekend was en waarvan vele tekstvarianten bestaan, zij het geen ervan met het woord struikgewas.
De beginregels blijken overigens geen originele vondst te zijn van Kutschke. Ze lijken ontleend aan de twintigste strofe in een van de vele versies van een veel ouder soldatenlied, ‘Nur immer langsam voran’, gepubliceerd in een Studentenliederbuch uit 1844.
Was geht denn da im Busch herum,
das ist gewiß der Napoleum!
Dit lied dateert al uit 1813, en in dit geval wordt met “Napoleum” dan ook Napoleon I bedoeld, oftewel de bekende Napoleon Bonaparte 14.
◼ KAMELEONNETJEOF ZO
De vertaler van het boek van Karl May moet hebben gedacht dat het Duitstalige liedje voor Nederlandse lezers niet zo interessant was. Vandaar dat hij alleen de eerste anderhalve regel van die tekst citeerde, zonder natuurlijk te weten dat hij daarmee de kiem zou leggen voor
een mythe.
Heeft Toon Hermans ooit zelf geweten wat er in het struikgewas ruiste? Waarschijnlijk niet. Hermans’ biograaf Jacques Klöters 15, voor wie onze ontdekkingen nieuw waren, e-mailde ons hierover:
In 1990 of daaromtrent vroeg ik inderdaad aan Toon of hij ooit weleens bedacht had wat er door het struikgewas ruiste. Hij vond het maar een rare vraag. Na enig aandringen zei hij: „Ja weet ik veel, zo’n klein wit dingetje, een kameleonnetje of zo.”
Verder lijken de melodieën van de Duitse liedjes in de verte niet op die van het liedje van Toon Hermans. Vermoedelijk heeft hij het boek van Karl May gelezen en is hij op een originele en hilarische manier met het onaffe liedje aan de haal gegaan.
Hoewel we waarschijnlijk nooit meer met zekerheid zullen kunnen zeggen hoeveel Toon Hermans van deze hele geschiedenis wist, lijkt één ding overduidelijk: in het struikgewas ruiste geen wát maar een wíé: Napoleon.
Toon Hermans (voluit: Antoine Gerard Theodore Hermans, * 17 december 1916 , † 22 april 2000) was een Nederlands cabaretier, zanger, kunstschilder en dichter. Hij wordt, met Wim Sonneveld (voluit: Willem Sonneveld, * 28 juni 1917 , † 8 maart 1974) en Wim Kan (voluit: Willem Cornelis Kan, * 15 januari 1911 , † 8 september 1983), als een van de „Grote Drie van het Nederlandse cabaret” van na de Tweede Wereldoorlog beschouwd.
Franky Boy (artiestennaam van Frank Kneepkens, * 14 november 1950) is een zanger en medewerker van een Duitse platenfirma, die in de jaren ’80 enkele bescheiden hitjes had. „Wat ruist er door het struikgewas?” is overigens een cover van de gelijknamige hit van de Jack Bemelmans Band (what’s in a name?) die er in 1986 ook al lokaal een enorme carnavalskraker mee had gescoord.
Kees Schilperoort (voluit: Cornelis Schilperoort, * 28 november 1917 , † 26 december 1999) was een Nederlands cabaretier en presentator van radio- en televisieprogramma’s. Vanaf 1948 presenteerde hij onder het pseudoniem Gait-Jan Kruutmoes voor de KRO-radio het programma De Boertjes van Buuten, dat vanaf 1966 op de tv verscheen onder de titel Mik. Het bekendst werd hij met zijn quiz Raden maar dat hij van 1967 tot 1976 presenteerde; vanaf 1982 presenteerde hij Raden maar bij Veronica Radio, maar na protesten van de KRO werd de titel veranderd in De Stemband.
Hans Liberg (voluit: Hans Stefanus Liberg, * 18 april 1954) is een Nederlandse musicoloog en cabaretier. In zijn shows maakt hij gebruik van improvisatie, waardoor geen twee voorstellingen hetzelfde zijn, maar vaste prik is de opbouw rondom bekende stukken uit de klassieke muziek: Liberg brengt meestal korte fragmenten hieruit en vermengt ze met andere bekende stukken uit de jazz, popmuziek en amusementsmuziek, waarmee hij probeert het publiek op het verkeerde been te zetten.
De Prisma-vertaling annex -bewerking is inderdaad uit 1962; het boek zelf, in het Duits „Durch Wüste und Harem” en later „Durch die Wüste”, stamt echter al uit 1892; als feuilleton verscheen de tekst al in 1881 in de Deutscher Hausschatz.
In Gesammelte Werke, Band 1 staat in regel 1 de volgorde: … nur dort …; wel zijn alle apostroffen op de juiste plaats aangebracht. In het originele „Kutschkelied” luidde regel 1 overigens Was kraucht da in dem Busch herum? – voor zover er überhaupt sprake van een „originele” tekst kan zijn.
Napoleon III (voluit: Charles-Louis-Napoléon Bonaparte, * 20 april 1808 , † 9 januari 1873), een neef van Napoleon (I), was van 1848 tot 1852 president van de Tweede Franse Republiek en als Napoleon III keizer van Frankrijk van 1852 tot 1870. In zijn honger naar macht verklaarde hij op 19 juni 1870 de oorlog aan Pruisen en de Noord-Duitse Bond: de Frans-Duitse Oorlog van 1870/1871; na een nederlaag bij Sedan werd hij op 4 september 1870 gedwongen af te treden. Hij stierf tweeëneenhalf jaar later als balling in Engeland.
Otto von Bismarck (voluit: Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1865 Graf von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1871 Fürst von Bismarck, vanaf 1890 ook Herzog zu Lauenburg, * 1 april 1815 , † 30 juli 1898), was minister-president van Pruisen van 1862 tot 1890, bondskanselier van de Noord-Duitse Bond van 1867 tot 1871 en van 1871 tot 1890 de eerste rijkskanselier van het Duitse Rijk, dat op zijn instigatie tot stand was gekomen.
Het zogeheten „Kutschkelied” was inderdaad een soldatenlied uit de Frans-Duitse Oorlog van 1870/1871, waarvan de eerste twee regels gezongen zouden zijn door een zekere Kutschke – over wie verder niets bekend is dan dat hij fuselier in het 40e Regiment was – toen hij Franse soldaten in de buurt van Saarbrücken zag wegvluchten; deze tekst komt echter van een studentenlied uit Jena uit 1814. In het studentenlied werd Napoleon (I) bedoeld, in het soldatenlied van 1870 uiteraard Napoleon III. Predikant en dichter Hermann Alexander Pistorius (* 27 augustus 1811 , † 24 april 1877) las dit in het oorlogsnieuws en dichtte er nog 14 regels bij. Noch Kutschke noch Pistorius heeft echter een melodie overgeleverd; meestal wordt het lied gezongen op de melodie van
„Ich bin der Doktor Eisenbart” en die klinkt toch ietwat anders dan die van Toon Hermans.
Napoleon (voluit: Napoleon Bonaparte, * 15 augustus 1769 , † 5 mei 1821) was een Frans generaal, veroveraar en dictator tijdens de laatste regeringen van de Franse Revolutie; als Napoleon I was hij van 2 december 1804 tot 11 april 1814 keizer der Fransen. Van 17 maart 1805 tot 11 april 1814 was hij ook koning van (een deel van) Italië en van 1806 tot 1813 „beschermer” van de Rijnbond. Van 26 februari tot 22 juni 1815 was hij opnieuw, honderd dagen lang, keizer van Frankrijk. In Duitsland, dat het meest te lijden heeft gehad onder de geldingsdrang van zijn neefje Napoleon III wordt Napoleon ter onderscheid ook wel Napoleon I. genoemd.
Jacques Klöters (voluit: Jacobus Raymundus Petrus Gerardus Klöters,
* 16 juli 1946) is een Nederlands cabaretier, publicist, programmamaker, neerlandicus en kleinkunstkenner. In 2010 verscheen zijn biografie van Toon Hermans.
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
Terug naar de Karl May-startpagina.
Terug naar de Apriana-startpagina.
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
