Terug naar RVDB...

De kaart van de V.S. door de bril van Karl May figureert in dit project van RVDB als referentie en start van een onderzoek naar de geografische en landschappelijke lokalisering van de plek waar de goede indiaan Winnetou de dood vond. Winnetou en Old Shatterhand zijn de hoofdrolspelers in de beroemde serie van de Duitse fantast, parvenu en schrijver Karl May. Rob van der Bijl en Dick van der Heijden maakten als jonge jongens kennis met het werk van May. Ze zijn de geografische en landschappelijke positie nagegaan van het verhaal over de dood van Winnetou. Lees verder over de achtergrond van hun project hier… of scroll down voor hun analyse van de strips. Of... alvast naar de Atlas deel 2...

Karl May Atlas De Waarheid over Mount Hancock Rob van der Bijl & Dick van der Heijden Click here... for English summary.

“PANG! Winnetou wordt door een kogel getroffen”. Op dit moment in het stripverhaal (Arranz-versie 2) heeft Winnetou zojuist de bodem van de vulkaankrater bereikt. In de prenten er aan voorafgaand is te zien dat Winnetou en zijn mannen met touwen zich over een grote lengte moeten laten zakken. De wand van de krater blijkt stijl en hoog. De krater van Mount Hancock is dus diep, hetgeen wordt bevestigd door andere prenten. Bovendien blijkt dat de kraterwand toegang verschaft tot ondergrondse ruimtes. Na het geweerschot op Winnetou treden foute indianen “gewaarschuwd door de geweerschoten” vanuit “de spelonken” de kratermond binnen.

Dit beeld van Mount Hancock wordt bevestigd door de afbeelding op de voorzijde van de Spectrum-pocket. Eén van de mannen tuurt over de kraterrand naar beneden. De rand is scherp en duidelijk. Dat is vooral goed te zien aan de kraterwand aan de overzijde. Zo krijgt de lezer meteen een indruk van de maten en verhoudingen van de kratermond. Die lijkt behoorlijk groot en tegelijkertijd helder omsloten. Het beeld ontstaat van een diepe, als het ware uitgehakte kamer.

Dit beeld is lang niet zo geprononceerd in de versie van Neugebauer 3 voor de ‘Fix & Fox’ 4. De rand van kratermond is daar veel minder hard en verloopt onregelmatiger. De kraterdiameter lijkt ook kleiner. Beneden in die krater is het donker en kan de lezer zich moeilijk een voorstelling van de diepte maken.

De Arranz-tekeningen daarentegen, die voorafgaan aan de prent waarop Winnetou dodelijk wordt getroffen, laten aan duidelijkheid niets te wensen over. Achter de foute indiaan op wacht tekent zich een natuurlijk landschap af dat indruk maakt. De steile wand oogt als een onneembare muur en de geknevelde dorpelingen figureren als nietige schepsels.

Later als het donker is dalen Winnetou en zijn mannen langs touwen de steile wand af. De gemeen kijkende indianen in de krater hebben nog even niets in de gaten.

Achtergrond

De kaart van de V.S. door de bril van Karl May figureert in dit project van RVDB als referentie en start van een onderzoek naar de geografische en landschappelijke lokalisering van de plek waar de goede indiaan Winnetou de dood vond.
Winnetou en Old Shatterhand zijn de hoofdrolspelers in de beroemde serie van de Duitse fantast, parvenu en schrijver Karl May. Vanaf 1887 schreef hij een reeks boeken waarin zijn alter ego optrad als superman in de meest vergelegen windstreken. Old Shatterhand was één van die alter ego’s die in de nadagen van het Wilde Westen avonturen beleeft met zijn bloedbroeder Winnetou (in 1893 worden de verhalen over Winnetou voor het eerst gepubliceerd). Wanneer midden jaren 60 van de vorige eeuw de rechten van May’s werk vrijkomen, verschijnen wereldwijd uitgaves en nieuwe bewerkingen van de reeks over Old Shatterhand en Winnetou. Dat is ook de tijd wanneer beide onderzoekers – Rob van der Bijl en Dick van der Heijden – als jonge jongens kennismaken met het werk van May.
Om de geografische en landschappelijke positie van het verhaal over de dood van Winnetou na te gaan, is daarom geput uit enkele Nederlandstalige bewerkingen van het verhaal. In de eerste plaats is dit de uitgave van May’s werk in de reeks van uitgeverij Het Spectrum, in het bijzonder deel 12, ‘De Dood van Winnetou’. Daarnaast hebben we geput uit de prachtige verstripping zoals destijds verschenen in het weekblad ‘Sjors en Sjimmie’ 5, dat werd uitgegeven door De Spaarnestad die de Spaanse tekenaar Juan Arranz contracteerde om enkele verhalen te transformeren tot strip. Met name hebben we de tekeningen geanalyseerd van het verhaal over de dood van Winnetou. Eveneens hebben we dat gedaan met de tekeningen van hetzelfde verhaal dat toen als strip verscheen in het jeugdweekblad ‘Fix en Fox’. De auteur/tekenaar daarvan was Walter Neugebauer die in Duitsland voor ‘Fix und Foxi’ de verstripping van Mays verhaal voor zijn rekening had genomen (de versie in de Nederlandse ‘Fix en Fox’ betrof dus een vertaling uit het Duits). Neugebauer was een Joegoslaaf en heette eigenlijk Valter Nojgebauer.

Onze zoektocht is bovendien gebaseerd op de ‘Karl May Atlas’ van Hans-Henning Gerlach 6 (uitgegeven door Karl May Verlag Bamberg Radebeul, 1998 - tweede, verbeterde versie). Verder is geput uit andere bronnen, zoals de artikelen van Berry Zand Scholten 7 in het tijdschrift Accent (15 januari 1977) en Joost van der Vaart 8 in NRC Handelsblad (7 september 2007). En ook hebben we gebruik gemaakt van wetenschappelijke literatuur over geografie en vulkanen (onder andere Jay W. Sharp 9, University of Texas, Austin).
Ten slotte, in juli 2009 heeft Rob van der Bijl veldwerk ter plekke verricht, in Wyoming, in het stroomgebied van de Snake River (in de omgeving van het stadje Jackson) en noordelijker in Yellow Stone National Park.
Ons onderzoek mag beperkt lijken, maar het geeft volgens ons een goede indruk van de perceptie in het ‘Tijdperk May’ van Amerika. Het verhaal over Winnetou vormt de uitdrukking van de wijze waarop in de laat 19de eeuw wordt gekeken naar het zich razendsnel ontwikkelende Amerika, naar de nieuwe maatschappij die aldus opkomt en tegelijkertijd naar de neergang van oude civilisatie die toen amper begrepen werd.

Mount Hancock weergegeven met hoogtelijnen. Rechtsboven de Snake River met daar langs de Pack Trail. Bron: Interior Geological Survey, Reston, Virginia, 1986.

Het verhaal speelt zich af rond Mount Hancock in het gebied dat wordt begrensd door de staten Montana, Idoha en Wyoming. Winnetou en Old Shatterhand proberen met enkele handlangers een groep onschuldige burgers te bevrijden die binnen een krater van een oude vulkaan (Hancock?) worden gegijzeld door bandieten. Wanneer Winnetou met zijn gezelschap langs touwen afdaalt in de krater, wordt hij dodelijk getroffen door een kogel uit het geweer van één van de foute indianen die voor de bandieten werkt. De burgers worden gelukkig bevrijd en Winnetou krijgt een graf ten zuiden van Mount Hancock. Tot zover het verhaal.

Op de kaart uit de atlas van Hans-Henning Gerlach is de plek waar Winnetou de dood vond aangeduid als Mount Hancock in Idaho, niet ver van de grens met Wyoming. Het graf ligt in de laatst genoemde staat, op zo’n 50 kilometer van de (vermeende) vulkaan (aan de Gros Ventre River, niet ver van het punt waar deze rivier uitkomt in de Snake River, onder Jackson). In de Nederlandse versie van het verhaal (maar ook in andere versies?) wordt bovendien gesproken van een ‘Little Mount Hancock’. Dat is in ieder geval te zien op de kaart die staat afgebeeld op de achterzijde van de Spectrum-pocket. Overigens is het opvallend dat tussen deze kaart en de kaart uit de atlas grote verschillen bestaan. Zo zijn de reisroutes van beide kaarten nagenoeg onvergelijkbaar. En veelzeggend, het graf van Winnetou bevindt zich volgens de atlas ten noordoosten van Mount Hancock, maar volgens de Spectrum-kaart ten zuidoosten van Little Mount Hancock 10.

Ondanks het enigszins afwijkende beeld in de ‘Fix & Fox’-versie zijn de stripverhalen in grote lijnen eenduidig. Het bestaan van de Mount Hancock krater is onweerlegbaar. Maar onderzoek naar de geografische en geologische situatie van Mount Hancock en zijn omgeving levert echter een heel ander beeld op. De berg is gesitueerd in Wyoming en dus niet in Idaho, zoals de atlas van Gerlach aangeeft. Hancock ligt in Teton County, in het uiterste zuiden van Yellow Stone National Park - de GPS coördinaten zijn ‘N 44.155222’ en ‘W -110.417423’. Hancock ligt vlakbij Mount Sheridan die wel goed op de kaart van de atlas is weergegeven.

Mount Sheridan, gezien vanuit het noorden, vanaf het Yellow Stone Lake. Foto: Rob van der Bijl, 29 juli 2009.

Mount Hancock is moeilijk bereikbaar. Vanuit het noorden gezien ligt de berg achter Sheridan (zie foto), in een gebied dat alleen via lange trails toegankelijk is. De piek van Hancock is buiten dat gebied nagenoeg nergens waarneembaar. Zowel Hancock als Sheridan maken deel uit van een van vulkanisch gebied dat na een enorme uitbarsting (twee miljoen jaar geleden) de huidige morfologie van Yellowstone Park heeft bepaald. Het centrale deel van dit park is in feite één grote kratermond, waarvan de contour wordt aangeduid als de ‘Caldera Boundery’. Sheridon ligt net ten zuiden van deze contour (en daar weer achter Hancock).
Dat Karl May dacht dat hier vulkanen zouden bestaan, is op zich begrijpelijk. Hancock zelf is echter geen vulkaan, maar wel het (indirecte) resultaat van vulkanische activiteiten, die echter al sinds duizenden jaren de vorm hebben aangenomen van de wereldberoemde geisers, hete bronnen, stoombaden en hete modderpotten. Overigens laat de hoogtelijnenkaart van Hancock (zie hierboven) goed zien dat de top van deze berg geen kratermond heeft.
Kortom, Hancock heeft niet zo’n mooie open krater zoals wordt gesuggereerd in de avonturen van Winnetou. En Little Mount Hancock bestaat helemaal niet! Overigens is de berg in 1871 vernoemd naar generaal Winfield Scott Hancock (1824-1886) 11. May heeft dat natuurlijk ergens in een boek uit die tijd opgedoken.

De Snake River ontspruit in het gebied rond Mount Hancock. Ten zuiden daarvan stroomt de rivier door Teton Park. In het stroomgebied van de ‘Slangenrivier’ woonden vele indianen. Hierover later meer... Foto: Rob van der Bijl, 27 juli 2009.

Zo komen we tot de conclusie dat een vulkaan zoals weergegeven in de tekeningen van Arranz en zijn collega van ‘Fix en Fox’ volkomen fictief is. Dat geldt ook voor een vergelijkbare vulkaan waarop gezinspeeld wordt in de oorspronkelijke Duitse versie en in de Nederlandse vertaling van de Spectrum-reeks. De vulkaan en bijbehorende krater die Karl May kennelijk voor ogen had moeten veeleer in New Mexico worden getraceerd. Maar dat gaan we later nog onderzoeken.

Terug naar RVDB...

De Atlas - Deel 2

De fictieve vulkaan uit het verhaal van Karl May heeft ons uiteindelijk in vele andere gebieden van Noord Amerika gebracht. De tocht naar het gebied van de Mount Hancock heeft niet alleen een andere kijk op het tijdperk van Winnetou opgeleverd, maar ook een schat aan informatie over de geschiedenis van de ‘Native Americans’. In de zomer van 2009 konden we de sporen van die geschiedenis op vele plaatsen onderweg van Chicago naar Seattle traceren.

Ten westen van Chicago liggen de uitgestrekte prairies van Wisconsin en verder. Hier begint de laatste ‘native’ geschiedenis waarvan het treurige verhaal van de indianen in Wounded Knee in het zuiden van de Badlands een finaal hoogtepunt vormt. Iets verderop speelt het heroïsche verhaal van Crazy Hors 12 waarvan het beeld uit het graniet van de bergen wordt gehakt 13. En dan de befaamde Hells Tower 14 waarin volgens de indiaanse overlevering een reusachtige beer zijn klauwen zou hebben gezet. Nog westelijker loopt de Snake River die ook al een rol speelde in het verhaal van Winnetou, maar die in werkelijkheid nog veel belangrijker is geweest voor een reeks van indiaanse geschiedenissen in de tweede helft van de negentiende eeuw. Wordt vervolgd...

Karl May Atlas (Summary)

Rob van der Bijl and Dick van der Heijden as little boys loved the adventures of Winnetou and Old Shatterhand. They still do, but became critical regarding the geographical and geological reliability of Karl May’s books. This web page presents the first results of their investigation. Mount Hancock does exist, but isn’t the room-like volcano as depicted in the texts of May and the comics which were made in the early sixties of the previous century. Moreover, Little Mount Hancock doesn’t exist.

The lines on this map of Mount Hancock prove this mountain is not a vulcano. There is no crater! Source: Interior Geological Survey, Reston, Virginia, 1986.

To be continued…

[Home]

[1]	Op: rvdb.favas.net, 2008/2009.

[2]

Juan Arranz (voluit: Juan Arranz Aguado, * 1932) is (of was?) een Spaanse striptekenaar, die sinds 1955 voor diverse Spaanse, Franse, Nederlandse (De Spaarnestad: Sjors en Sjimmie) en Duitse (Kauka-Verlag: Fix und Foxi) stripadapties van literaire werken tekent, waaronder die van Karl May. Hij werkte ook onder de pseudoniemen (Jeannot, Jeandedieu).

[3]	Walter Neugebauer (ook: Valter Nojgebauer, * 28 maart 1921 , † 31 mei 1992), was een Duitse striptekenaar van Joegoslavisch-Bosnische afkomst; voor het weekblad Fix und Foxi tekende hij stripversies van de Winnetou-trilogie en Old Surehand I.

[4]

Fix und Foxi, later Fix & Foxi, was een Duits stripweekblad van Rolf Kauka (* 9 april 1917 , † 13 september 2000) dat ononderbroken van 1953 tot 1994 verscheen; tussen 2000 en 2010 werd het blad als maandblad uitgegeven. Fix & Fox (tot 1961 Fix & Foxi) was de Nederlandse versie van het blad dat door Rotogravure Pers werd uitgegeven van 10 oktober 1959 tot 27 augustus 1966; de Nederlandse versie heeft nooit zoveel succes gehad als de Duitse versie, dat op z’n hoogtepunt kon concurreren met de Donald Duck.

[5]

Sjors en Sjimmie was een Nederlands stripweekblad dat van 1959 tot 26 september 1975 verscheen; voorlopers waren het blad Sjors (1930/31 en februari 1935-23 oktober 1941, als bijlage bij de Panorama, en van juni 1947 tot januari 1948) en Rebellenclub (van 15 september 1950 tot 4 september 1954) en Sjors van de Rebellenclub (11 september 1954 tot 1959). De Spaarnestad, dat Sjors en Sjimmie uitgaf, en De Geïllustreerde Pers, dat het concurrerende blad Pep uitgaf, fuseerden in 1964 tot VNU (Verenigde Nederlandse Uitgeversbedrijven) en vanaf 1975 gingen Sjors en Sjimmie en Pep samen verder onder de naam Eppo.

[6]

Hans-Henning Gerlach is (of was) een Duits geograaf en schrijver/tekenaar die diverse, internationaal onderscheden lexica en atlassen over de geschiedenis van de post en de spoorwegen schreef. In 1997 verscheen van zijn hand de „Karl-May-Atlas” als Sonderband bij de Gesammelte Werke van de Karl-May-Verlag.

[7]

Berry Zand Scholten is een Nederlands verslaggever, die werkzaam was bij o.a. Het Vrije Volk, Haarlems Dagblad, De Telegraaf en Instituut voor Perswetenschappen aan de UVA. Zijn artikel „Klaarheid over Karl May. Winnetou en Old Shatterhand rijden nog door savanne en prairie” staat elders op deze pagina.

[8]	Joost van der Vaart is opinieredacteur van NRC Handelsblad; eerder was hij correspondent in Berlijn en lid van de hoofdredactie van dezelfde krant. Zijn artikel „Karl May bereisde de hele wereld in zijn schrijfkamer” staat elders op deze pagina.

[9]	Jay W. Sharp BA is een publicist en schrijver, Bachelor of Arts van de University of Texas at Austin/Tex., die meer dan 400 artikelen en duizenden foto’s heeft gepubliceerd, met name over natuurlijke historie, prehistorie, geschiedenis en reizen.

[10]

Het „Geografisches Lexikon zu Karl May. Band 3.1: Amerika” van Helmut Lieblang en Bernhard Kosciuszko noemt de Hancock-Berg2 ein ausgebrannter Vulkankrater, fiktiever Ort im Grenzgebiet von Wyoming und Idaho, etwa zwischen Grays Lake und Salt River […] Der Name des realgeografischen Hancock-Berges1 ist von May auf den fiktiven Berg übertragen worden, maar dit boek is pas in 2021 verschenen, lang na de publicatie van Van der Bijls en Van der Heijdens artikel. De echte Mount Hancock (bij Lieblung en Kosciuszko: Hancock-Berg1) is de hoogste berg van de Big Game Ridge, een 3.113 meter hoge berg in het noordwesten van Wyoming, in het zuidelijk deel van het Yellowstone National Park. Lieblang en Kosciuszko wijten de verwarrende topografische aanduiding van Karl May aan het door hem gebruikte kaartenmateriaal, dat de Wolverine Creek, een zijarm van de Snake River, als de bovenloop van de Snake River aanduidt. Hoe dan ook: de echte Mount Hancock is geen vulkaan.

[11]

Winfield Scott Hancock (* 14 februari 1824 , † 9 februari 1886) was een Amerikaans militair en politicus, die als generaal aan de kant van de Unie vocht in de Amerikaanse Burgeroorlog, onder meer in de Slag bij Fredericksburg in 1862, de Slag bij Gettysburg in 1863 en de Slag bij Cold Harbor in 1864. Hij was namens de Democratische Partij in 1880 kandidaat voor het Amerikaanse presidentschap, maar hij verloor de verkiezingen nipt van de Republikein James Abram Garfield (* 19 november 1831 , † 19 september 1881).

[12]

Tȟašúŋke Witkó („Zijn paard is gek”, in het Engels niet geheel correct vertaald als Crazy Horse, ± 1840 , 5 september 1877) was een leider van de Oglala, die diverse keren een opstand tegen de U.S. Army leidde, o.a. bij de Fetterman Fight in 1866 (samen met Maȟpíya Lúta (Red Cloud, * 1822 , † 10 december 1909) en de Slag bij Little Bighorn in 1876 (samen met Tȟatȟáŋka Íyotake („Sitting Bull”, * ± 1831 , † 15 december 1890). Zowel zijn stamgenoten als zijn vijanden hadden groot respect voor Tȟašúŋke Witkó.

[13]

Al sinds 1948, aanvankelijk onder leiding van de Pools-Amerikaanse beeldhouwer Korczak Ziółkowski, 6 september 1908 , † 20 oktober 1982), die het vak had geleerd bij de aanleg van het Mount Rushmore Memorial; na zijn dood werd en wordt het werk nog steeds voortgezet door eerst zijn weduwe en later zeven van zijn tien kinderen.

[14]

De officiële naam van de 386 meter hoge monoliet is Devils Tower; om tegemoet te komen aan de wens om de naam meer in overeenstemming te brengen met de oorspronkelijke indiaanse benamingen werd in 2005 geprobeerd de naam van de monoliet te veranderen in Bear Lodge National Historic Landmark, maar dit idee werd verworpen uit angst dat een naamsverandering het toerisme zou schaden.

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website