BILTHOVEN – Jongens van maar liefst vijf generaties hebben met rode oortjes de avonturen van Winnetou, Old Shatterhand, Kara ben Nemsi en vele andere figuren uit de
boeken van Karl May gelezen. Joan C. Oosterbaan (1928) 2 was zo’n jongen, en hij is zijn fascinatie voor de boeken van Karl May nooit kwijtgeraakt: ruim veertig jaar lang is hij een verwoed verzamelaar van diens boeken die in Nederland en in het Nederlands zijn verschenen. Een aantal jaren geleden kwam zelfs een uniek boek van Oosterbaan zelf uit over de uitgaven van Nederlandse Karl May boeken van 1890 tot heden. Dit boek heeft alleen nog maar jubelende kritieken gekregen.
Het werk, getiteld ‘Een ketting van boeken’, heeft een bibliografisch karakter en is een handleiding voor boekenverzamelaars van Karl May: alle hem bekende uitgaven die interessant voor verzamelaars zijn, worden door Oosterbaan uitgebreid beschreven. Hiertoe behoren uiteraard de uitgaven van H.J.W. Becht 3, maar ook die van onder meer G.B. van Goor Zonen’s Uitgeversmaatschappij 4, Cohen 5, Bruna 6 en Schoonderbeek 7 passeren de revue. Maar liefst meer dan veertig Nederlandse en ook Belgische uitgevers komen aan bod. Zijn inventarisatie van de Nederlandse boeken begint in
1890, het eerste jaar waarin boeken van Karl May in Nederland werden uitgegeven. In negentien hoofdstukken bespreekt Oosterbaan alle uitgaven en vermeldt hij vele bijzonderheden en verschillen in de drukken. Het boek bevat ook prijsindicaties van zowel zeldzame antiquarische delen als van de meer gangbare. De auteur volgt bij elk hoofdstuk een vast stramien: Inleiding, Boekbeschrijving, Oorsprong, Korte inhoud, Nadere bijzonderheden en Notities voor de verzamelaars. Dit vaste stramien is een vondst, want het komt de overzichtelijkheid en leesbaarheid ten goede. Bovendien doorspekt hij zijn verhandelingen met vaak humoristische anekdotes, persoonlijke aantekeningen en terloopse commentaren. Hij onthoudt de lezers zijn eigen opvattingen niet, en dit alles maakt ‘Een ketting van boeken’ tot een veelzijdig en heel persoonlijk werk.
Kleurenkatern
In hoofdstuk 20 brengt Oosterbaan de boeken onder de aandacht die hij nog in zijn verzameling mist, en achterin het boek is een kleurenkatern opgenomen, waarin ruim tachtig Nederlandse uitgaven van Karl May kunnen worden bewonderd. Op de vraag
waarom hij en vele anderen zo dol zijn op de boeken van Karl May, antwoordt Oosterbaan: “Deze auteur heeft een eindeloze fantasie! Ik heb boeken als Pietje Bell 8, Dik Trom 9, Paddeltje 10 en De Scheepsjongen van Bontekoe 11 gelezen, maar ze zeiden me niet veel. Als jongetje van negen jaar las ik de Karl May boeken die mijn oudere broer van zijn zakgeld kocht, en deze boeken boeiden me mateloos. Ik ben ervan overtuigd, dat Karl May vijf generaties lang een diepere invloed op de jongensziel heeft gehad dan Dik Trom.”
Hoewel de verhalen van Karl May in Nederland betiteld zijn als jeugdlectuur, heeft hij slechts zeven jeugdboeken geschreven. Al zijn overige werk was bestemd voor volwassenen.
“Waarschijnlijk vond men het gemakkelijker zijn oeuvre bij de jeugdboeken onder te brengen: het is geen literatuur en geen wetenschappelijk werk, maar veelal fictieve reisavonturen.”
Ontboezemingen
Voor de verzamelaars is ‘Een ketting van boeken’ een uitkomst: totdat dit werk verscheen, bestond er niet één bibliografie van Karl May. “Bij de Koninklijke Bibliotheek kon ik nog wel eens enkele gegevens vinden, maar verder is erover zijn boeken heel weinig gepubliceerd. Toen ik in 1996 van Jeannette Kok van de Koninklijke
Bibliotheek de vraag kreeg, of ik niet eens alles wat ik over zijn boeken wist, wilde opschrijven, dacht ik: Goed, dat doe ik wel even. Dat viel lelijk tegen. Er is een groot verschil tussen zo’n beetje weten hoe het zit en precies weten hoe het zit. Al schrijvend ontstond de noodzaak om steeds nieuwe uitgaven voor mijn verzameling op te sporen. Ik heb de materie zo consciëntieus mogelijk behandeld. Mijn belangrijkste doel was een zo compleet mogelijk overzicht te maken. De vastgelegde informatie dient uitsluitend om de geschiedenis van de Nederlandse boeken van Karl May te inventariseren en voor het nageslacht te bewaren. Ik heb geprobeerd een wetenschappelijk boek te schrijven, maar
het is niet bepaald een wetenschappelijk verantwoord werk geworden. Het had al lang door een professional geschreven moeten worden, en nu is dit gedaan door een liefhebber. Daardoor mist het de vereiste koele afstandelijkheid. Dat was voor mij ook onmogelijk: ik schrijf over mijn eigen verzameling, waarmee ik nu al ruim veertig jaar met hart en ziel bezig ben. Het staat dus vol ontboezemingen en gedachten.”
Joan C. Oosterbaan is verzamelaar van boeken van Karl May, en dat is te zien
aan zijn boekenkast. Dit is nog maar een klein gedeelte.
Juist daarom wordt het boek zo toegankelijk en is het destijds zo enthousiast – zowel in buiten- als binnenland – ontvangen: de eerste druk verscheen in 1999 en in 2000 is er een tweede druk uitgebracht. Inmiddels is er in een kleine oplage ook een Verzamelaars Compendium verschenen, waarin kort en systematisch alle bibliografische gegevens van de in de handleiding opgenomen uitgaven van Karl May zijn bijeengebracht. Het is geschreven door Oosterbaan en F. C. Roest 12. “Momenteel ben ik bezig met het schrijven van ‘Het grote Intermezzo’, over de uitgeverij H.J. W. Becht”, zegt Oosterbaan.
Ketting
De titel ‘Een ketting van boeken’ verwijst naar een uitspraak van de ‘woudloper’ Sam Hawkins in ‘Winnetou, het Opperhoofd der Apachen’, die daarmee probeert het schrijverschap van Old Shatterhand belachelijk te maken: ‘Wat weet gij van beroemdheid! Weet ge, hoe men beroemd wordt? Daar ligt de berenhuid, snij de ooren af en steek ze op uw hoed, neem de nagels uit de klauwen en de tanden uit de muil en maak daarvan een ketting, die gij om uw hals draagt. Dat doet iedere prairiejager en iedere Indiaan, die een Grizzlybeer heeft neergeveld. Dan ziet ieder naar u en uw naam wordt overal genoemd. Zoo wordt men beroemd, begrepen? Steek nu eens uw boeken op uw hoed en maak een ketting van boeken, wat zal men dan zeggen? Dat gij een gekke kerel zijt, dat is ’t eenigste wat gij er van hebt.’
Het prachtig verzorgde boek bevat 272 pagina’s en, naast de genoemde kleurenkatern achterin, 147 zwartwitillustraties, voornamelijk van titelpagina’s, maar ook van tal van andere interessante aspecten. Op de omslag is een unieke tekening van een Indiaan te paard te zien, die eens bedoeld was voor een heruitgave waarvan nooit iets gekomen is. Ook deze anekdote wordt door Oosterbaan in een van de hoofdstukken verteld. Het werk ’Een ketting van boeken’ (ISBN 90-9013-535-9) is voor 42,50 gulden (exclusief porto) te bestellen bij Drukkerij en Boekhandel Van Velzen BV, Postbus 4, 4413 ZG Krabbendijke, telefoon 0113-501402 (fax 0113-502488).
Joan Christian Oosterbaan (* 19 februari 1928 , † 21 juni 2008) was een Nederlandse Karl May-kenner en -bibliograaf. Van zijn hand zijn de boeken
„Een Ketting van Boeken”, „Karl Mays Bonanza van Boeken bij Becht” (met F.C. Roest), „Boeken zoeken in alle hoeken: de 21 zeldzaamste in Nederland”, „Karl May, de ‘verschreven’ schrijver”, „Lezen leren. Colportageromans: de vijf van Karl May”, (met F. C. Roest) en „Karl May Verzamelaars Compendium”.
Herman Johan Wilhelm Becht (* 25 maart 1862 , † 26 februari 1922) was aanvankelijk handelsreiziger voor Van Holkema & Warendorf, maar al in 1892 vestigde hij zijn eigen uitgeverij in Amsterdam. In het logo van de uitgeverij stonden de initialen H.J.W.B. voor de zinsnede „Hebt In Werken Bevrediging”. In 1986 werd de uitgeverij overgenomen door Johannes Hendricus Gottmer (* 1902 , † 1974: Gottmer Uitgevers Groep) in Haarlem; de boeken van Becht verschijnen echter nog steeds onder hun eigen naam.
G. B. van Goor & Zonen Uitgeversmaatschappij te ’s-Gravenhage is een van Nederlands oudste nog bestaande uitgeverijen. Gerrit Benjamin van Goor (* 1816 , † 1871) begon in 1839 in Gouda een boekhandel en drukkerij. Hij gaf boeken uit over diverse onderwerpen, maar het bedrijf had in de loop der jaren het meeste succes met de uitgaven die op de educatieve markt gericht waren, onder meer schoolwoordenboeken van Kramers en andere schoolboeken. Ook jeugdliteratuur was een belangrijk onderdeel.
Na het overlijden van de oprichter werd de zaak overgenomen door zijn zoons Dirk Lulius van Goor en Jacob Meinhard Noothoven van Goor. Zij verkochten de boekhandel, breidden de uitgeversactiviteiten uit en verhuisden de zaak naar Den Haag. Zoals vele Nederlandse uitgeverijen openden ze ook een vestiging in Batavia in het toenmalige Nederlands-Indië. De uitgeverij is in de jaren ’70 van de 20e eeuw overgenomen door uitgeverij Het Spectrum, maar de naam leeft nog steeds voort als een in kinderboeken en jeugdliteratuur gespecialiseerd imprint.
Gebroeders E. & M. Cohen was een in Nijmegen, Arnhem en later in Amsterdam gevestigde uitgeverij en boekhandel; de boekhandel werd in 1827 in Nijmegen opgericht als leesbibliotheek door Godert Ezechiël Cohen II (* 1803 , † 1876); zijn zoons Ezechiël Godert Cohen II (* 1847 , † 1909) en Martin Godert (* 1851 , † 1906) zetten de bibliotheek onder de naam E.G. Cohen voort in Arnhem en Nijmegen. In 1906 verplaatsten zij de bibliotheek, inmiddels uitgebreid met een uitgeverij, naar Amsterdam (eerst aan de Keizersgracht 333 en een jaar later aan de Herengracht 326, waar ze tot 1941 zou blijven); al spoedig werd de zaak overgenomen door de derde generatie.
A.W. Bruna Uitgevers B.V. is een uitgeverij die in 1868 werd opgericht door de toen vierentwintigjarige Albert Willem Bruna (* 1844 , † 1902). Hij nam daarbij oorspronkelijk een boek-, papier- en muziekhandel in Haarlem over. Het bedrijf vestigde zich in 1890 in Utrecht, waar het tot 2014 bleef; tegenwoordig is Bruna in Amsterdam gevestigd. In 1909 werd de zaak gesplitst in uitgeverij A.W. Bruna & Zoon en De Spoorwegboekhandel, onder leiding van respectievelijk de oudste (Gerard, * 1870 , † 1935) en de jongste zoon (Hendrik, * 1874 , † 1965) van oprichter Albert Willem. De uitgever Albert Willem Bruna (* 1902 , † 1996) en zijn broer Hendrik (* 1916 , † 2008) zijn de kinderen van Gerard. Sinds de splitsing is er geen verband meer tussen de uitgeverij Bruna en de winkelketen Bruna en zijn het twee aparte organisaties.
Age Schoonderbeek (voluit: Arie Gerrit Schoonderbeek, * 23 december 1887 , † 7 juli 1986) uitgever te Amersfoort van 1910 tot 1913, uitgever en boekhandelaar te Laren/NH vanaf 1913, o.a. van Karl May-boeken.
Pietje Bell is een achtdelige, Nederlandse jongensboekenserie, geschreven door Chris van Abkoude (voluit: Christiaan Frederik van Abkoude, * 6 november 1880 , † 2 januari 1960).
Dik Trom is een zesdelige, Nederlandse jongensboekenserie, geschreven door C. Joh. Kieviet (voluit: Cornelis Johannes Kieviet, * 8 maart 1858 , † 12 augustus 1931).
„Paddeltje, de scheepsjongen van Michiel de Ruyter”, is het bekendste boek van jeugdboekenschrijver en archivaris C. Johan Been (voluit: Johannes Hendrik Been, * 8 februari 1859 , † 23 december 1930).
„De scheepsjongens van Bontekoe” is een jongensboek van Johan Fabricius (voluit: Johan Johannes Fabricius, * 24 augustus 1899 , † 21 juni 1981) uit 1924. Het is geïnspireerd door het eerste deel van het „Het Iovrnael ofte gedenckwaerdige beschrijvinghe” van de Hoornse schipper Willem IJsbrantszoon Bontekoe (* 1587 , † 1657).
Frits Roest (voluit: Frederik Christiaan Roest, * 2 juni 1944) is een Nederlands bioloog, verbonden aan de Universiteit Wageningen, en Karl May-verzamelaar en -kenner; hij is de voorzitter van de Karl-May-Vereniging voor Nederland en België, die sinds 2006 bestaat.
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
Terug naar de Karl May-startpagina.
Terug naar de Apriana-startpagina.
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
