Kun je als vrouw over de stoere avonturiersboeken van Karl May schrijven?, vroeg ik me af voordat ik met dit artikel begon. Er zijn veel elementen die vrouwen kunnen herkennen. Avontuur, helden en lafaards, bijzondere vriendschappen... Deze elementen komen veel in de boeken van Karl May voor. Maar ... de boeken van Karl May boeien mij om meer redenen dan de herkenning van bovenstaande elementen. En wel, omdat deze schrijver zo duidelijk naar voren komt met zijn visie op de Indiaanse problematiek. Ook schetst hij een heel eigen christelijke moraal, waarmee hij zich in zijn tijd op zeer glad ijs begeeft. Behoorlijk gewaagd, met name omdat hij zichzelf een heldenrol toedicht en daarmee heeft hij heel wat verwarring gesticht..

Karl May schreef zo’n 70 boeken, waarvan de Winnetou-Old Shatterhand-reeks en de Kara Ben Nemsi-reeks het meest bekend zijn geworden. Ik beperk me in dit artikel tot de eerste reeks, om praktische redenen. Het is belangrijk om te weten dat zeer veel versies van de boeken van Karl May bewerkt zijn. Zelfs de prachtige uitgaves van Becht 2 van begin deze eeuw zijn wat inhoud betreft weinig betrouwbaar. Dit is wel enigszins te begrijpen, want zelfs de eigen Duitse uitgever snoeide in de boeken. Een moeilijker te vergeven ingreep van de vertalers of uitgevers is het veranderen van de ik-vorm, waarin de meeste boeken oorspronkelijk geschreven zijn, in een hij-vorm. Een heel ander perspectief, dat in de Becht-boeken zelfs per deel wisselt. De eerste oorspronkelijke delen, De zoon van de berejager, De schat in het zilvermeer en De oliekoning, zijn nog in de derde persoon geschreven 3. Daarna zijn alle oorsponkelijke delen in de eerste persoon geschreven en blijkt heel duidelijk dat de schrijver zichzelf met zijn hoofdpersoon, Old Shatterhand, identificeert. Ook wordt in Winnetou I (Winnetou het opperhoofd der Apachen) direct duidelijk dat er een serie verhalen zal volgen. De schrijver moet toen al het hele afgeronde verhaal van de lotgevallen van Winnetou en Old Shatterhand voor ogen hebben gehad, alsof hij zijn eigen herinneringen beschreef.
Merkwaardig .. want Karl May is zelf hoogstwaarschijnlijk niet in de Verenigde Staten geweest voordat deze boeken verschenen. Er is enige tijd geleden een nieuwe originele uitgave verschenen in het Duits, maar die was zeer spoedig uitverkocht en is nu niet meer te krijgen. Mensen die deze boeken bezitten, vertellen me dat de oorspronkelijke boeken rijk zijn aan een specifiek soort droge humor, die in de bewerkingen voor een groot deel is weggevallen. Bovendien zijn de titels van de boeken heel anders en is ook de volgorde totaal anders dan die welke Becht of het Spectrum gebruikten. Dat maakt het moeilijk om er een helder betoog over te houden, maar het is ook een uitdaging om de grote lijnen te ontwarren.

Karl May groeide op met een grootmoeder die hem vele verhalen vertelde, want hij was de eerste jaren van zijn leven door ziekte aan huis gebonden. Hij schijnt in zijn jeugd enkele diefstallen te hebben gepleegd. Zeer waarschijnlijk kruimeldiefstallen, voortkomend uit honger en armoede, maar desalniettemin heeft hij enige tijd inde gevangenis doorgebracht. Dit is later gebruikt om hem zwart af te schilderen. Hij las altijd al veel, maar benutte de tijd in de gevangenis om werkelijk alles wat hij maar kon krijgen te lezen. Van enkele jaren van zijn leven weet niemand iets. Sommige mensen denken dat hij in die tijd in Amerika is geweest, anderen zeggen dat dit onmogelijk is, want alle bewijzen hier voor ontbreken. Men weet dat hij iets later contact met een geestelijke 4 kreeg, die van grote invloed is geweest op zijn denken. Daarna ontplooide zijn schrijverstalent zich plotseling in alle breedte. Hij werd zeer snel beroemd. Eerst met verhalen in tijdschriften, later met een bundeling van verhalen in boeken. Hij bleek een rasverteller te zijn. Op een gegeven moment verscheen de Winnetou-Old Shatterhand reeks. Een reisverslag, zo levendig en echt, dat ieder de schrijver met de hoofdpersoon Old Shatterhand identificeerde. Dit versterkte Karl May door kostuums te dragen die in de boeken beschreven worden, door de beroemde Henry-buks te tonen, die in zijn eerste boek uitvoerig beschreven wordt. Ook toonde hij “zijn” beredoder, de zilverbuks van Winnetou en de haarlok van Winnetou als trofeeën. Dit kwam hem duur te staan, want uiteindelijk bleek dit alles “niet echt” te zijn. Jammer genoeg werd daarmee zijn werk ook naar de brandstapel verwezen, terwijl in wezen deze poppenkasterij niets te maken heeft met de boeken. Het blijft een raadsel waarom hij dit spel opvoerde. De boeken hebben in de loop van deze eeuw echter hun eigen weg gevonden naar het publiek, ondanks de kritiek op de schrijver en het meedogenloze schrappen en bewerken van de uitgevers. Dat heeft mijns inziens te maken met kwaliteit. Kwaliteit die niet vergaat. Maar eerst nog iets over de schrijver: elke generatie doet opnieuw een poging om de markante schrijver te begrijpen. Eerst werd hij uitgemaakt voor oplichter. Toen werd de christelijke moraal op hem losgelaten, waarbij de één hem verfoeide en de ander hem vereerde. De schrijver werd beschuldigd van homosexuele tendensen ten aanzien van Winnetou, wat toen nog geen compliment was voor een kunstenaar. Zelfs werden hem fascistische tendensen verweten. Ook zou hij zijn kleine ego compenseren met grote verhalen, of zou hij zelfs schizofreen zijn geweest. Reden genoeg om nieuwsgierig te worden naar de boeken. Ik vond de uitspraak van zijn tweede vrouw interessant: “Hij was geen loze fantast. Hij wist het intuïtief. Dante 5 heeft toch ook over de hel geschreven, al was hij er nooit geweest. Karl May was een dichter.” Zij waagde nogal wat: Karl May met Dante te vergelijken! Dat vind ik iets te ver gaan, maar toch .. wat is die onuitroeibare kwaliteit in die boeken? Allereerst zegt men dat de boeken uiterst goed gedocumenteerd zijn. De geografische gebieden zijn zeer nauwkeurig beschreven en te achterhalen. De Indiaanse gebruiken en termen zijn allemaal juist beschreven, afwijkingen schijnen te maken hebben met verschillende dialecten de talen, die hij juist toepaste. De karakters zijn fris en levendig geschilderd. Ondanks hun stereotiepe trekjes, die ze absoluut nodig hebben omdat ze dertien boeken lang herkenbaar moeten blijven, weet hij de lezer steeds te verrassen met kleine details en onvoorspelbare wendingen. De plots zitten goed in elkaar, ook al weet iedere lezer dat Old Shatterhand en Winnetou altijd de slimsten zijn, de winnaars. Er zijn meer elementen die vast staan en in elk boek terugkomen. De vraag is of de schrijver hier tekort schiet of juist zijn echte talent ontplooit. Men verlangt tegenwoordig vaak naar “nieuw”, terwijl grote vertellers door de eeuwen heen vaak gebruik maakten van herhaling, omdat dit eenheid brengt in een groot geheel. Het brengt ritme en rust. Vanuit die basis uit kunnen dan de meest wilde avonturen plaatsvinden. Toch zijn dit slechts technische aspecten die de boeken van Karl May iets duurzaams geven. Er zijn ook inhoudelijke aspecten. Karl May durfde de Indiaanse cultuur van binnen uit te beschrijven, zodat vele vooroordelen van de lezers op een zeer slimme wijze onderuit werden gehaald. Hij klaagde de landveroveraars en goudzoekers aan, terwijl hij tussen hen in een blanke plaatste die zelf een traject voor een trein uit moest zetten. Via deze figuur kon hij de vele vragen rondom het landje-pik van de blanken uitstekend verwoorden. Bovendien ging hij nog een stapje verder: hij maakte een Christen van deze man, maar wel een zeer onorthodox Christen, waardoor hij zijn eigen visie op de essentie van het christendom kon weergeven. Hij stelde zich voor hoe het was om te moeten doden, al wilde hij dat van uit zijn christelijke principes eigenlijk niet. Hij vond in elke situatie andere oplossingen. Hij probeerde in dit Wilde Westen, waar alleen het recht van de sterkste gold, iets subtielers in te brengen, zonder te ontkennen dat in sommige situaties zachte heelmeesters uiterst gevaarlijk kunnen zijn. Hij plaatste zich voor één van de grootste controverses van de afgelopen eeuwen en het heden: het grote contrast tussen de “primitieve” mens en de gecultiveerde mens. Hij waagde dit avontuur innerlijk aan te gaan, in een tijd dat velen alleen maar riepen: “A good Indian is a dead Indian.” In naam waren vele settlers Christen, maar wat schaamde hij zich voor hen! Een schaamte die alleen maar voort kon komen uit een diepe, oprechte betrokkenheid bij het Rode Ras. Juist dit komt in de reeks zo goed tot uiting als je het laatste boek leest: Winnetou’s testament, ook wel genoemd: Winnetou’s boodschap. Dit boek is echt een kroon op het werk. Een sleutelroman, waarin duidelijk wordt wat de echte drijfveren van de schrijver zijn geweest. Misschien moet je heel naïef zijn om door de voorspelbaarheid van de boeken heen te kijken. Misschien moet je alles aannemen en de beelden op je in laten werken. Daarna begon ik tenminste grote lijnen te ontdekken. De kernvraag waar het Karl May volgens mij om ging was: “Hoe kan zo’n prachtig, krachtig volk als het Indianenvolk ten onder gaan?” Hij gaf daar in de serie antwoord op door enerzijds de hebzucht en wreedheid van veel blanken te beschrijven en anderzijds de interne verdeeldheid (vaak door de blanken veroorzaakt) van de stammen weer te geven. Hiermee gaf hij steeds aan: je kunt geen heel volk beoordelen. Binnen elk volk zijn goedwillende en kwaadwillende mensen. Mensen die uit zijn op het welzijn van velen en mensen die alleen uit zijn op hun eigen welzijn. In het laatste deel echter keek hij nog iets dieper. Hij zag de weg van het Rode Ras als in een visioen in de Niagara waterval terug. Een prachtig beeld, dat je op je in kunt laten werken. Het beeld van een volk dat komt, uit elkaar drijft en weer komt .. Een tweede beeld in dit boek geeft antwoord op dezelfde vraag, maar concreter en meer gekleurd door de schrijver. Het is het beeld van een jonge Indiaan, Jonge Adelaar, die zijn stam komt verlossen. Hier kroop Karl May helemaal in de huid van dit volk en maakte duidelijk dat hij echt geen goedkope christelijke moraal verkondigde. Hij meende dat de Indiaan ten onder ging aan zijn eigen aardgebondenheid. Hij stelde dat de grote kracht van dit volk tevens haar ondergang betekende. Hier tegenover schetste hij de kracht van het vliegen. Het is mij niet helemaal duidelijk of hij hiermee het vliegen bedoelde dat Old Shatterhand steeds toepast: de vlucht van het denken. Het denken dat als een adelaar van bovenaf moeilijke situaties kan overzien en van daaruit de juiste beslissingen kan nemen. Het heldere denken. Hij schetste het ook in het beeld van Jonge Adelaar, die bij de blanken de kennis van het vliegen heeft opgedaan. Deze weet zeer belangrijke ‘medicijnen’ (geheime kracht) voor zijn volk te vinden op een hoge rotspiek. En redt hiermee zijn volk. Het is de vraag of Karl May hiermee de uitvinding van het vliegen van de blanken niet heeft overschat. Maar dat moet in zijn tijd iets ongelofelijks zijn geweest. In ieder geval was hij met deze problematiek bezig, in een tijd dat de blanken hun gruwelijke praktijken nog steeds niet onder ogen wilden zien en zich niet verdiepten in de problemen van het Rode Ras. Karl May zei zelf: “Ich wollte Menschheitsrätsel lösen”, toen hij ter verantwoording werd geroepen vanwege de poppenkasterij om zijn boeken heen. Was dat pretentieus? Of was hij één van die zeldzame mensen die creatief en speels met de moeilijkste vragen om kunnen gaan? Van mensen die zich al jaren met deze zaak bezig houden hoorde ik dat er dagboeken zijn gevonden van een blanke Amerikaan, Tom Jeffords 6, die een bloedbroeder had bij de Apaches, Cochise 7. Het lijkt alsof Karl May zijn boeken op hún geschiedenis heeft gebaseerd, wordt me verteld. Toch ziet men hem niet als oplichter. Hij verwerkte toch zijn eigen visies? Dat kan alleen een schrijver die situaties doorziet en niet teveel vastgeketend is aan de vraag waar het verhaal vandaan komt. Overigens wist hij ook nog de kunst te verstaan deze moeilijke problematiek in verhalen te verwerken die gewoon heerlijk leesplezier opleveren voor jong en oud. Het blijft raadselachtig waar Karl May zijn kennis vandaan haalde, want er waren in die tijd niet veel boeken met details over het leven van de Indianen.
Karl May, oplichter of dichter?

Volgorde van de meest recente Duitse uitgaven naar de oorsponkelijke boeken:

* Die Helden des Westens 8
(De zoon van de beren jager)
1887-1888

* Der Ölprinz
(De oliekoning)
1893

* Winnetou 1
(Winnetou het opperhoofd der Apachen)
1893

* Winnetou 2 (?)
1893

* Winnetou 3 (Winnetou’s dood)
1893

* Old Shurehand I (De oase in de Llano Estacado)
1894

* Old Shurehand 2 en 3 (Het geheim van Old Shurehand/De Duivelskop in het rotsgebergte)
1895/1896

* Satan und Ischariot 1-2 (De rotsvesting in de Sonora / De zonen der Mimbrenjo’s)
1896

* Satan und Ischariot 3
(Winnetou bij de Bedouïnen)
1897

* Weihnacht (Winnetou en de goudzoe kers)
1897

* Winnetou 4 (Winnetou’s testament)
1910

[1]	In: Boekenpost, september 1993.

[2]

Herman Johan Wilhelm Becht (* 25 maart 1862 , † 26 februari 1922) was aanvankelijk handelsreiziger voor Van Holkema & Warendorf, maar al in 1892 vestigde hij zijn eigen uitgeverij in Amsterdam. In het logo van de uitgeverij stonden de initialen H.J.W.B. voor de zinsnede „Hebt In Werken Bevrediging”. In 1986 werd de uitgeverij overgenomen door Johannes Hendricus Gottmer (* 1902 , † 1974: Gottmer Uitgevers Groep) in Haarlem; de boeken van Becht verschijnen echter nog steeds onder hun eigen naam.

[3]	Dat is in alle Duitse edities ook het geval, omdat deze drie genoemde boeken specifiek voor de jeugd zijn geschreven; dat geldt niet voor de overige boeken, want dat waren reisverhalen: inderdaad, in de „ik”-vorm.

[4]	Bedoeld wordt Johannes Kochta (eigenlijk Johann Peter Kochte, * 28 maart 1824 , † 27 februari 1886), van 1866 tot 1884 katholiek gevangenisaalmoezenier in tuchthuis Waldheim.

[5]

Dante (voluit: Dante Alighieri of Dante (Durante) di Alighiero degli Alighieri, * tussen 14 mei en 13 juni 1265 [juliaans] , † 14 september 1321) was een Italiaanse dichter, schrijver, filosoof en politicus. Zijn voornaamste werk staat bekend als „La divina commedia” („De goddelijke komedie”), een gedicht in drie delen over een reis door het hiernamaals, van het „Inferno” (Hel), door het „Purgatorio” (Vagevuur) naar het „Paradiso” (Paradijs), dat algemeen wordt beschouwd als een hoogtepunt van de wereldliteratuur. Andere werken van zijn hand – in het Latijn, het Italiaans en het Florentijns – zijn o.a. „Vita nuova”, „Rime”, „De vulgari eloquentia”, „Il Convivio”, „De Monarchia”, „Epistole” en „Eclogae”.

[6]

Tom Jeffords (voluit: Thomas Jonathan Jeffords, * 1 januari 1832 , † 19 februari 1914) was achtereenvolgens scout, agent voor indiaanse zaken, diplomaat van het Amerikaanse leger, hulpsheriff van Tombstone/Ariz., goudzoeker en postkoetsrijder. Bekendheid verwierf hij door zijn vriendschap met Cochise.

[7]

K’uu-ch’ish (Eik, in het Engels verbasterd tot Cochise, * ± 1805 , 8 juni 1874) was de aanvoerder van de Chihuicahui, een onderafdeling van de Chiricahua Apaches. Een van de leiders van een van de laatste grote opstanden van de Apaches (1861-1872) tegen de dreigende vernietiging door de „bleekgezichten”. Na zijn dood (waarschijnlijk aan maagkanker) werd hij begraven in een rotsspleet boven een van zijn favoriete pleisterplaatsen in de Dragoon Mountains in Arizona; alleen zijn eigen volk en Tom Jeffords wisten de exacte locatie, maar namen dit geheim mee in hun graf.

[8]

Mevrouw Nieuwboer haalt de titels van de uitgaven van Becht en de Karl May Pockets af en toe door elkaar, dus we zullen haar even een handje helpen, te beginnen met de juiste titel van De Helden des Westens, een titel die oorspronkelijk werd gegeven aan de reeks van zeven (of eigenlijk acht) jeugdverhalen van Karl May die vanaf 1890 bij Union Deutsche Verlagsgesellschaft, verschenen; al snel werd van die boventitel Die Helden des Westens afgezien, omdat niet alle jeugdverhalen van May in het Wilde Westen verschenen. De titel van het bedoelde boek was „Der Shon des Bärenjägers”, waarin ook het verhaal „Der Geist des Llano estakado” was opgenomen. In bewerkte versie werd het boek in 1913 onder de titel „Unter Geiern” opgenomen in de Gesammelte Werke (Band 35). Gesammelte Werke Becht Karl May Pockets „Der Sohn des Bärenjägers” = „Unter Geiern” (35) „Het Geheim van den Witten Bison” „De zoon van de berejager” (3) „Der Ölprinz” (37) „De Petroleumkoning” „De oliekoning” (9) „Winnetou I” (7) „Winnetou, het Opperhoofd der Apachen” „Winnetou, het grote opperhoofd” (1) „Winnetou II” (2) „De Pelsjagers van den Rio Pecos” „Old Shatterhand” „Winnetou III” (9) „Winnetou’s Dood” „De Zwarte Mustang, 1e deel” (4) en „De dood van Winnetou, 2e deel” (12) „Old Surehand I” (14) „De Llano Estacado” „De oase in de Llano Estacado” (5) „Old Surehand 2” (15) „De Duivelskop in het Rotsgebergte” „Het geheim van Old Surehand” (6) „Old Surehand 3” = „Kapitän Kaiman” (19) „-” „Desperado’s” (43) „Satan und Ischariot I” = „Die Felsenburg” (20) „De zonen der Mimbrenjo’s” „De rotsvesting in Sonora” (10) „Satan und Ischariot II” = „Krüger Bei” (21) „De Zonen der Mimbrenjo’s” en „Old Shatterhand als detective” „Winnetou bij de bedoeïenen” (11) „Satan und Ischariot III” = „Satan und Ischariot” (22) „„Old Shatterhand als detective” „De dood van Winnetou, 1e deel” (12) „Weihnacht (24) „-” „Winnetou en de goudzoekers” (8) „Winnetou IV” = „Winnetous Erben” (33) „Winnetou’s Testament” „De boodschap van Winnetou” (13) Opvallend is dat een van Mays beroemdste boeken, „Der Schatz im Silbersee” (Gesammelte Werke, Band 36), in haar overzicht ontbreekt.

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website