◆ De boeken van Karl May over Old Shatterhand en Winnetou vinden nog steeds gretig aftrek. De schrijver wordt volgende week in Duitsland op grootse wijze herdacht. (Foto Henk van Holland)

25 februari is het 150 jaar geleden dat de omstreden Duitse schrijver Karl May, de geestelijke vader van Winnetou, Old Shatterhand en Kara Ben Nemsi, in Hohenstein-Ernstthal 2 in het toenmalige koninkrijk Saksen werd geboren. Hij stierf op 30 maart 1912 in Radebeul bij Dresden, dit jaar dus 80 jaar geleden. In Duitsland wordt Karl May in verband met deze beide data op grootse wijze herdacht. Er worden enkele televisie-uitzendingen aan hem gewijd, en veel films die aan zijn werken zijn ontleend, worden opnieuw uitgezonden.

Jammer is dat de meeste van deze films maar heel weinig hebben uit te staan met het werk van May. De verhalen zijn uit hun verband gerukt. Om commerciële redenen zijn met name de Winnetou- en Old Shatterhand-films voorzien van wat vrouwelijk schoon, dat in de boeken slechts sporadisch voorkwam. Wat nog veel erger is: er zijn ook staaltjes van typisch Duitse humor toegevoegd. En dat levert tamelijk stuitende, hoewel kolderiek bedoelde, beelden op.
‘Hij schokte en sidderde over zijn hele lichaam, er kwam een stroom bloed uit zijn mond. Het opperhoofd der Apachen drukte nog eenmaal mijn handen en strekte zijn ledematen. Toen gleden zijn vingers langzaam van de mijne af - hij was dood.’

Vrijwel alle jongens van tussen de twaalf en zestien jaar (en hun vaders en opa’s) kennen deze regels, die de dood van het indianenopperhoofd Winnetou beschrijven. De Apache sterft in de armen van zijn bloedsbroeder Old Shatterhand, de ik-figuur, de personificatie van de schrijver Karl May. Was deze Karl May werkelijk bevriend met het indianenopperhoofd of kwam Winnetou slechts voort uit zijn rijke fantasie? Hoe teleurstellend het antwoord voor velen ook mag zijn, Winnetou heeft nooit bestaan. Old Shatterhand in zekere zin wel. Hij was May’s alter ego, de man die hij graag had willen zijn, maar nooit werd.

Er zijn vrijwel geen schrijvers geweest, die tegelijkertijd zo verheerlijkt en verguisd zijn als Karl May, de veelschrijver van reisavonturen met een sterk moralistische inslag. Zijn omvangrijke werk is nog altijd een bestseller in een groot deel van Europa en ook het leven van de auteur zelf ligt nog steeds onder de microscoop.

Dat komt niet in de laatste plaats door de autobiografie, die May aan het eind van zijn leven schreef, een onontwarbare mengelmoes van leugen en waarheid, fascinerend om te lezen en vol intrigerende constateringen. Een duidelijk beeld van de waarheid over het leven van de schrijver krijg je er echter niet van. Daarvoor staan er te veel verdicht- en verzinsels in, die de auteur in een zo gunstig mogelijk daglicht moesten plaatsen.

Blind

Karl May werd op 25 februari 1842 in het toenmalige koninkrijk Saksen geboren. Saksen werd pas onder Bismarck 3 onderdeel van de Duitse eenheidsstaat, kwam na de Tweede Wereldoorlog aan de DDR en behoort sinds 1990 weer tot dat ene grote Duitsland. Zijn vader was een arme wever. Al als baby werd hij blind, vermoedelijk als gevolg van de armoedige omstandigheden en de povere medische bijstand. Dat bleef hij tot in zijn vijfde levensjaar. Dank zij die blindheid werden de fantasie en het voorstellingsvermogen van de jonge May aangescherpt. Zijn grootmoeder van vaderskant schijnt die eerste jaren een grote rol in zijn opvoeding te hebben gespeeld en hij heeft zijn latere vertellersgaven waarschijnlijk van haar geërfd. Maar eerst moest er geleerd worden, veel geleerd en toen Karl op zijn vijfde jaar weer kon zien ‘was mijn kindheid ten einde’. Zijn vader had namelijk gedaan gekregen dat zijn zoon al naar school mocht. Naast het schoolprogramma moest de jongen van zijn vader alle mogelijke verouderde leerboeken doorworstelen en overschrijven teneinde een zo groot mogelijke kennis te verwerven. Om wat bij te verdienen kwam hij als kegeljongen in de dorpskroeg terecht, waar zich ook een uitleenbibliotheek bevond. Daar haalde de jonge May zijn enige ontspanningslectuur vandaan, sensatieverhalen over edele rovers en een ontaarde maatschappij. Hij ging er zo in op, dat hij werkelijkheid en verdichtsel door elkaar haalde en wegliep om zich bij de (fictieve) bendeleider Rinaldo Rinaldini 4 aan te sluiten. Gelukkig werd hij binnen een dag opgespoord en naar huis gebracht. Maar de kiem voor een leven, waarin verbeelding en werkelijkheid in een continu gevecht met elkaar waren, was gelegd.

Gevangenis

Na zijn lagere schooltijd ging de weverszoon naar de kweekschool voor onderwijzers. Hier werd hij voor het eerst betrapt op diefstal. Dat zou later nog vaker gebeuren. Zijn ‘criminaliteit’ bestond uit kleine vergrijpen. Kleptomanie zou men nu zeggen, geen geval voor een strafrechter, maar eerder voor de psychiater. De Duitse justitie blonk echter in die tijd niet uit in subtiliteit en enkele keren belandde de schrijver-in-de-dop wegens diefstal en kleine zwendelpraktijken in de gevangenis.
In de gevangenisbibliotheek las hij opnieuw alles wat los en vast zat. Thuisgekomen zette hij zich weer aan het schrijven van wat je streekverhalen zou kunnen noemen. Maar andermaal verviel hij in zijn oude fout en ging op het dievenpad, weer onder invloed van innerlijke stemmen, die hij moest gehoorzamen. In 1870 werd hij opnieuw gearresteerd en tot vier jaar veroordeeld. Hij was een voorbeeldige gevangene, die van de directie alle medewerking kreeg om te studeren en zich binnen de gevangenis nuttig te maken.
In zijn autobiografie zegt de schrijver over die periode: ‘Ik moet zeggen dat deze vier jaar van ongestoorde eenzaamheid mij goed vooruit hebben geholpen. Ik kon de beschikking krijgen over elk boek dat ik wilde lezen. Ik begon weer te schrijven. Zodra ik iets klaar had, stuurde ik het naar huis’.
Via een omweg kwam hij in contact met enkele uitgevers, die enige verhalen onder pseudoniem - het mocht immers niet bekend worden dat May in de gevangenis zat - plaatsten in tijdschriften. Na zijn ontslag uit de gevangenis begon hij verhalen voor die tijdschriften te schrijven, als het ware op bestelling. Hij kwam vervolgens in contact met de uitgever Münchmeyer 5 in Dresden, voor wie hij zogenaamde colportageromans schreef, die huis-aan-huis werden verkocht. Het werden niet zijn beste werken. Ze waren bedoeld voor een simpel publiek en waren doordrenkt met avontuur en sensatie en bezaten weinig diepgang.

Wensdromen

Hij voelde dat hij zijn boodschap - simpel gezegd de liefde voor God en de naaste - hier niet kwijt kon en brak met Münchmayer, die hem kort tevoren nog zijn zuster 6 als echtgenote had aangeboden. May had in die tijd al verkering met Emma Pollmer, met wie hij in 1880 trouwde.
In de tussentijd moest hij nog een keer naar de gevangenis. In 1878 stierf een oom van Emma Pollmer onder geheimzinnige omstandigheden. May stelde zelf een onderzoek in naar de dood van de man, waarbij hij weer in zijn oude fout verviel: hij gaf zich uit voor een hoge opsporingsambtenaar. Natuurlijk liep hij tegen de lamp en werd wegens zijn verleden, ondanks de komische kant van de zaak, tot drie weken gevangenis veroordeeld, die hij in september 1879 uitzat.
In 1880 kreeg de schrijver een vast contract bij het blad ‘Deutscher Hausschatz’ in Regensburg, dat hem in staat stelde ongeremd toe te geven aan zijn dichterlijke wensdromen. Als een soort revanche op zijn eigen leven liet hij zijn ‘ik’ onder de namen Old Shatterhand en Kara Ben Nemsi (Karl, zoon der Duitsers, in het Arabisch) optreden als verdedigers van de verdrukten en bestraffers van het boze. Hij was op dat moment weliswaar nooit in Amerika of de Oriënt geweest, maar toch klopten zijn reisverhalen precies. Elke rivier, elke indianenstam, elke mijl werd nauwkeurig beschreven. Zijn kennis over de geografie van verre streken en vreemde talen van alle mogelijke volkeren had hij uit boeken, die hij speciaal voor dit doel aanschafte. Vandaar ook dat met name zijn verhalen in het Wilde Westen anachronistisch zijn. De meeste indianenstammen waren al lang uitgemoord of zaten bijna handtam in reservaten, terwijl May ze nog wild over de prairie liet jagen. In de boeken, die hij las, was dat laatste immers nog wel het geval.
De krachtigste succesfactor voor de schrijver is volgens May-kenner bij uitstek, dr F.C. de Rooy 7, de illusie dat de schrijver en zijn literaire ik één zouden zijn. May kreeg na 1892, toen zijn werken over het Wilde Westen voor het eerst in boekvorm werden uitgegeven, honderden en honderden brieven, waarin lezers om inlichtingen verzochten.
Als er pijnlijke vragen bij waren, zoals waarom de auteur niet had deelgenomen aan de Frans-Duitse oorlog van 1870/1871, kon hij daar gemakkelijk een antwoord op vinden: ‘Ik zat in Amerika’. Over zijn criminele verleden kon hij uiteraard niet spreken. Dat zou zijn reputatie in één klap vernietigd hebben. Hoe groter de bekendheid van May als auteur werd, hoe minder hij zich verwijzingen naar zijn verleden kon veroorloven. Zo ontstond er een web van leugens en intriges rondom de auteur, wiens fantasie zo sterk was dat hij in zijn eigen leugens ging geloven.

Valse titel

Zijn populariteit steeg in de jaren negentig tot grote hoogte. De gigantische verkoop van zijn boeken bracht hem tot rijkdom. „In het jaar 1896 wordt May’s grote wens vervuld als hij zijn eigen villa ‘Shatterhand’ in Radebeul bij Dresden verwerft”, stelt dr. De Rooy in het boek ‘Karl May en zijn wereld’. Dr. Karl May, alias Old Shatterhand wordt vereerd als held en geleerde.” Zijn doctorstitel was weliswaar vals en afkomstig van een obscuur instituut in de Verenigde Staten, maar dat mocht de pret niet drukken. Zijn werkkamer bevatte ongeveer tweeduizend werken van geografische, taalkundige en theologische aard. In een speciaal rek stonden de drie geweren, die May had laten vervaardigen, de Henry-buks, de beredoder en de zilverbuks, het geweer dat hij aan Winnetou toeschreef.
Tegen het eind van de negentiende eeuw was May de populairste schrijver van Duitsland. Hij gaf lezingen, waarbij hij gekleed ging als de woudloper Shatterhand, compleet met geweren. Hij beschreef zijn reisverhalen tot in de puntjes. Ook toen was hij nog altijd niet buiten Europa geweest. Dat gebeurde eerst in 1899, toen hij een reis naar het Midden- en Verre-Oosten maakte. Pas in 1909 bezocht hij ook de Verenigde Staten, maar bleef daarbij ver uit de buurt van wat toen nog van het Wilde Westen over was, hoewel hij in het boek dat hij over die reis schreef, ‘Het testament van Winnetou’, een heel andere indruk wekte.
Wie veel succes heeft kan gemakkelijk onderwerp van jaloezie worden. Dat gebeurde ook met May. Op het toppunt van zijn roem, in 1898, zette de Frankfurter Zeitung een felle aanval in op de schrijver, daartoe aangemoedigd door afgunstige vroegere uitgeversrelaties. Andere bladen namen de hetze over. Toen de auteur in 1900 terugkeerde van zijn reis naar het Oosten was het met de idealisering van May en Shatterhand dan ook goeddeels gedaan. De sensatiepers had er weinig moeite mee om de eens gevierde schrijver van zijn voetstuk te stoten. Er werd volop in zijn leven gespit, waarbij het eenvoudige volk in May bleef geloven en hem als zijn held bleef beschouwen.

Beledigingen
In de tijdschriftenperiode had May de zogenaamde colportageromans onder pseudoniem geschreven. Dat waren natuurlijk flutgeschriften, maar toen hij eenmaal grote roem oogstte met zijn reisverhalen werden ze herdrukt, en dit keer wel onder zijn eigen naam. Toen er ook nog sprake was van geknoei in de manuscripten - van de kant van de uitgever 8 - kostte dat May zijn literaire kop. In de eerste jaren van deze eeuw stond May bloot aan een onafgebroken reeks van vervolgingen, verdachtmakingen en beledigingen. Daar bovenop kwam een echtscheidingsaffaire. In 1903 scheidde hij van Emma en trouwde met Klara Plöhn. Emma koos in de jaren daarna de kant van de tegenpartij. Zelf spande de auteur proces na proces aan tegen de uitgevers, die in zijn werken knoeiden zonder zijn toestemming. Een aantal daarvan won hij, maar het kwaad was reeds geschied: hij klapte volkomen in elkaar, nadat de verzwegen feiten van zijn leven boven tafel waren gekomen en stierf in 1912.
Na zijn dood verflauwde de hetze. In 1913 al werd in Radebeul de ‘Karl May-uitgeverij’ opgericht, het bolwerk van de May-verdedigers. Na de Tweede Wereldoorlog verhuisde de uitgeverij naar Bamberg in West-Duitsland. Daar is ook het May-museum gevestigd. In Radebeul bevindt zich het ‘Indianenmuseum’, in zijn vroegere villa ‘Shatterhand’. Dat museum leidt de laatste jaren, na de eenwording van de twee Duitslanden, echter een kwijnend bestaan.
Sinds de jaren vijftig worden in Bad Segeberg (Noord-Duitsland) jaarlijks de Karl May-Festspiele gehouden. Het werk van May is inmiddels in dertig talen vertaald. Alleen al in Duitsland zijn negentig miljoen exemplaren verkocht. May’s boeken blijven door de jaren heen een groot publiek boeien. Zijn werk trekt nog steeds nieuwe lezers. Genoeg in elk geval om uitgevers en biografen nog heel lang forse inkomens te verschaffen.

[1]

In: De Graafschapsbode, 22 februari 1992. Op 8 februari 1992 had het Limburgs Dagblad min of meer hetzelfde artikel gepubliceerd onder de titel „De werkelijkheid achter Karl May” en op 15 februari 1992 bracht de Provinciale Zeeuwse Courant hetzelfde artikel in min of meer dezelfde bewoordingen, maar dan onder de titel „Karl May geloofde zijn eigen leugens”; onder de titel „Geest van Karl May onsterfelijk. Indianenverhalen van een opperhoofd” bracht De Gooi- en Eemlander het artikel eveneens op 2 februari 1992, terwijl De Volkskrant, de Leeuwarder Courant en het Utrechts Nieuwsblad het net als het Limburgs Dagblad op „De werkelijkheid achter Karl May” hielden, alle drie eveneens op 22 februari 1992. Het Leidsch Dagblad sloot op 7 maart 1992 de rij, eveneens onder de titel „De werkelijkheid achter Karl May”, maar met de venijnige ondertitel „Crimineel verleden brak geestelijk vader van Old Shatterhand uiteindelijk op”. Opmerkelijk is dat Stiekema in het Limburgs Dagblad dieper inging op de band tussen Karl May en zijn grootmoeder en op de aard van zijn misdrijven („kleptomanie”, „schizofrenie”). Verder weidt Stiekema uit over de heruitgave van de Münchmeyer-romans door Fischer (wiens naam overigens niet genoemd wordt). Opvallend is verder dat de naam Hitler in de versie in het Limburgs Dagblad ontbreekt, maar dat Stiekema in die krant wel ingaat op de reden waarom Lex Barkers carrière in de Verenigde Staten volkomen in het slop was geraakt en in De Volkskrant niet. De versies van De Gooi- en Eemlander, De Graafschapsbode, het Leidsch Dagblad, de Provinciale Zeeuwse Courant en het Utrechts Nieuwsblad sluiten aan bij de versie van het Limburgs Dagblad, terwijl die van de Leeuwarder Courant vrijwel gelijk is aan die van De Volkskrant. Vrijwel alle kranten hebben andere afbeeldingen bij het artikel geplaatst; het Limburgs Dagblad deed dat als enige krant in kleur: omdat de Europese editie van 日本経済新聞 (=Nihon Keizai Shimbun, letterlijk Japan Economische Krant, kortweg De Nikkei) op de drukpersen van het Limburgs Dagblad werd gedrukt, was het Limburgs Dagblad de eerste krant in Nederland, die in kleur drukte.

[2]	De stad Hohenstein-Ernstthal bestaat pas vanaf 1 januari 1898 door de samenvoeging van Hohenstein en Ernstthal; Karl May werd op 25 februari 1842 geboren in Ernstthal.

[3]

Otto von Bismarck (voluit: Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1865 Graf von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1871 Fürst von Bismarck, vanaf 1890 ook Herzog zu Lauenburg, * 1 april 1815 , † 30 juli 1898), was minister-president van Pruisen van 1862 tot 1890, bondskanselier van de Noord-Duitse Bond van 1867 tot 1871 en van 1871 tot 1890 de eerste rijkskanselier van het Duitse Rijk, dat op zijn instigatie tot stand was gekomen.

[4]

Rinaldo Rinaldini is de hoofdpersoon uit de gelijknamige roman van Christian August Vulpius (* 23 januari 1762 , † 25 juni 1827); diens zus Christiane (voluit: Johanna Christiana Sophia Vulpius, * 1 juni 1765 , † 6 juni 1816) was vanaf 1788 de levensgezellin en vanaf 1806 de vrouw van Goethe ((voluit: Johann Wolfgang Goethe, * 28 augustus 1749 , † 22 maart 1832; sinds 1782 von Goethe).

[5]

Heinrich Gotthold Münchmeyer (* 29 juni 1836 , † 6 april 1892) was uitgever en colportageboekhandelaar in Dresden. Van maart 1875 tot december 1876 was Karl May aan deze uitgever verbonden en redigeerde hij de tijdschriften Der Beobachter an der Elbe (dat van 1874 tot 1875 bestond), Deutsches Familienblatt. Wochenschrift für Geist und Gemüth zur Unterhaltung für Jedermann (1875-1877; hierin publiceerde May zijn eerste indianenverhalen), Schacht und Hütte. Blätter zur Unterhaltung und Belehrung für Berg- Hütten- und Maschinenarbeiter (1875-1876) en Feierstunden am häuslichen Heerde. Belletristisches Unterhaltungs-Blatt für alle Stände (1876-1877; hierin publiceerde May zijn eerste verhalen over de Oriënt). Tussen 1882 en 1887 schreef Karl May zijn vijf grote colportageromans voor Verlag H. G. Münchmeyer: „Waldröschen oder die Rächerjagd rund um die Erde” (december 1882-augustus 1884; 2.612 pagina’s), „Die Liebe des Ulanen – ein packender Fortsetzungsroman über den deutsch-französischen Krieg 1870/71” (september 1883-oktober 1885; 1.724 pagina’s), „Der verlorne Sohn oder Der Fürst des Elends. Roman aus der Criminal-Geschichte” (augustus 1884-juli 1886; 2411 pagina’s), „Deutsche Herzen – Deutsche Helden” (december 1885-januari 1888; 2.610 pagina’s) en „Der Weg zum Glück – Höchst interessante Begebenheiten aus dem Leben und Wirken des Königs Ludwig II. von Baiern” (juli 1886-augustus 1888; 2.616 pagina’s).

[6]	Niet zijn zus, maar zijn schoonzus: Minna Hulda Ey (* 23 februari 1843 , † 1918).

[7]

Dr. F. C. de Rooy (voluit: dr. Ferdinand Carel de Rooy, * 9 juni 1919 , † 4 maart 1998) was in het dagelijks leven leraar Frans te Zwolle, later Rijswijk/Z.H. en in zijn vrije tijd dé Karl May-kenner van Nederland. Van zijn hand is o.a. het boekje „Old Shatterhand - Kara Ben-Nemsi - ook voor U! De boodschap van Karl May, de idealist uit het Avondland” (Tilburg: Drukkerij van het R.K. Jongensweeshuis, 1955) en hij redigeerde en gaf in de jaren 1962-1967 de 50 bekende Karl May-pockets bij Uitgeverij Het Spectrum uit.

[8]

Bedoeld wordt Adalbert Fischer (voluit: Johannes Adalbert Fischer, * 3 december 1855 , † 7 april 1907), uitgever te Dresden, die in 1899 Verlag H. G. Münchmeyer had overgenomen, met als enig doel om Karl Mays colportageromans opnieuw uit te geven, nu met enkele toegevoegde passages. Münchmeyer zelf was al in 1892 overleden (vgl. noot 5).

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website