RADEBEUL – Karl May kon liegen als de baron van Münchhausen 2 en de zaak belazeren als de kapitein van Köpenick 3. Alleen veel beter. Van zijn boeken over de blanke jager Old Shatterhand en zijn rode bloedbroeder Winnetou zijn meer dan tachtig miljoen exemplaren in veertig verschillende talen verkocht.
Deze maand is het 150 jaar geleden dat Karl May werd geboren. Vooral Duitse tv-zenders schenken daarom veel aandacht aan de schrijver.
Karl May geloofde sterk in het bestaan van zijn gefantaseerde helden Old Shatterhand en Winnetou, wier rollen in de talrijke films werden vertolkt door respectievelijk Lex Barker4en Pierre Brice5. FOTO’S: SP
Vanwege zijn strafbare fratsen en oplichterspraktijken zat May zeven jaar achter de tralies, waarvan vier jaar in het tuchthuis van Zwickau, waarvan de Stasi veel later een psychiatrische inrichting voort tegenstanders van het DDR-regime zou maken.
„Kolossale zandpiramiden, de een naast de ander of schuin achter elkaar als coulissen op het toneel, egaal van kleur en in diverse kleurschakeringen, reikten tot in de hemel”. Zo beschrijft Karl May het landschap in zijn beroemde en stukgelezen jongensboek ‘De schat in het Zilvermeer’. Alsof-ie in de Grand Canyon rondkeek. In werkelijkheid liet May zich inspireren door de fantastische
zandsteenrotsen langs de Elbe in zijn geboorteland Saksen.
Toch was het niet allemaal pure fantasie wat hij opschreef over Indianen en het Nabije Oosten. Hij las veel reisverhalen, luisterde gretig naar mensen die er geweest waren, raadpleegde encyclopedieën en andere naslagwerken en werkte zodoende voor zijn opvatting heel ‘waarheidsgetrouw’.
Eén keer maar is Karl May in Amerika geweest, toen hij al ver in de zestig was en al talloze boeken had geschreven. Samen met zijn vrouw Klara, aanvankelijk zijn toegewijde en inspirerende secretaresse. Na een vakantiereis naar Tirol met zijn veertien jaar jongere vrouw Emma en Klara liet hij zich van Emma scheiden om twee weken 6 later al met Klaartje te trouwen. May is ook maar één keer in het Nabije Oosten geweest, waar zijn
andere fantasieheld Kara Ben Nemsi kind aan huis was.
BLIND
Karl was één van de veertien kinderen van het straatarme Saksische weversgezin May. Negen van zijn broertjes en zusjes overleefden hun kindertijd niet. Des te bezorgder was
vader May voor zijn enig overgebleven zoon; die moest ‘wat beters worden dan wever’. Het kind zelf, dat tot zijn vijfde jaar nagenoeg blind was, droomde van een loopbaan als oogarts, maar vader May vond leraar al mooi genoeg 7.
Veel geluk had Karl aanvankelijk niet. Hij werd telkens weer van school gestuurd: als leerling en nadien als leraar. Misverstanden, maar ook wat we nu kleine criminaliteit noemen, brachten hem langdurig in aanraking met politie en justitie. Het enige voordeel van zijn jarenlange opsluitingen was dat hij ging schrijven en is blijven schrijven tot hij in maart 1921 overleed. Op het laatst ontmaskerd als een geboren misdadiger en leugenaar. Zo had een ijverig journalist 8, die Mays levensloop natrok, hem genoemd. De rechter had daartegen geen bezwaar. Weliswaar werd May in hoger beroep enigermate gerehabiliteerd, maar hij stierf even verguisd als vereerd. Met zijn literaire erfenis heeft hij een miljoenenpubliek plezier gedaan. De gemiddelde Duitser weet meer van de prairie dan een doorsnee Amerikaan. Verentooi, pijl en boog en vredespijp hebben in Duitsland nog altijd ontelbare fans, vaak verenigd in bloeiende indianenclubs.
VOLOP TV
Deze maand is het 150 jaar geleden dat Karl May werd geboren. Vooral Duitse tv-zenders schenken daarom veel aandacht aan de schrijver. Films, documentaires en een zesdelige serie over zijn avontuurlijke leven.
Op het toppunt van zijn roem haalde Karl May de bizarre waarheid en de verbeelding door elkaar. Hij leeft dan in grote welstand en laat zich Herr Doktor noemen. Hij gelooft zo sterk in het bestaan van zijn gefantaseerde helden dat hij zichzelf voor Old Shatterhand uitgeeft. Voor een serie ansichtkaarten kleedde hij zich in een leren jagerspak met franjes, de beroemde zilveren buks van Winnetou aan de voet. Op lezingen liet hij de ‘littekens’ zien die de grizzly-beren hem hadden toegebracht, hij daagde de Duitse keizer overmoedig uit voor een schietwedstrijd 9 en hij schreef een lezer 10 dat Winnetou echt geleefd heeft, „geboren in 1840 en doodgeschoten op 2 september 1874...”
Na zijn dood liet Klara hem begraven in een protserig grafmonument in Radebeul, iets ten noorden van Dresden. Radebeul is nog altijd het ware pelgrimsoord voor Winnetou-fans. Karl May leefde er in zijn ‘Villa Shatterhand’, nu museum, samen met de in de tuin gebouwde kolossale blokhut ‘Villa Barenfett’. Daar liggen originele gebruiksvoorwerpen van de schrijver, maar ook tal van kitschvoorwerpen, souvenirs en de
beroemde buksen die hij, net als de kostuums van Old Shatterhand, speciaal had laten maken.
VOORLIEFDE
Mays boeken zijn in elke Duitse boekwinkel voorradig en worden nog grif verkocht. Dat heeft in de loop der tijd geleid tot diepzinnige analyses. Waarom uitgerekend de Duitsers zo gek zijn met Old Shatterhand en de Noordamerikaanse Indianen.
Een belangrijke verklaring is, dat de Duitsers zich gemakkelijk met de onafhankelijke, trotse Indianen kunnen identificeren. Zij delen een mystieke liefde en eerbied voor de aarde en de natuur. Veel Duitse immigranten kregen gemakkelijk contact met Indianen, die overigens toen al het einde van hun vrijheid zagen naderen, „onderworpen door de blanke, die met zoete woorden op de lippen verscheen, maar tegelijk met een geslepen mes aan de riem en een geladen geweer in de hand. Hij beloofde vriendschap en vrede, maar bracht haat en bloed”, schreef May in zijn Winnetou I. May bepaalde het -ndianenbeeld voor de Duitser en hij gaf de blanke onverbloemd de schuld van de vernietiging van de Indiaan.
In de jaren twintig bezocht het Sioux-opperhoofd Susetscha Tanka 11 het graf van May in Radebeul en eerde hem postuum met de uitspraak: „Je gezicht was blank, maar je hart was rood als dat van je rode broeders. We zouden in elk dorp een totempaal voor je moeten neerzetten.”
Dat is er niet van gekomen, maar ook zonder die eretekens weten de Duitsers de weg naar Radebeul te vinden, en naar Bad Segeberg bij Hamburg, waar vorig jaar meer dan 300.000 toeschouwers naar de jaarlijkse Karl May Festspiele kwamen kijken. Indianenspelen in de open lucht met de nu 62-jarige Pierre Brice nog altijd in de rol van Winnetou 12, zoals jaren geleden al naast Lex Barker als Old Shatterhand.
In: Het Binnenhof, 15 februari 1992.
Vrijwel in dezelfde bewoordingen, maar dan onder de titel „Karl May 150 jaar dood, Winnetou is springlevend” verscheen een sterk ingekorte versie van het
artikel ook op 15 februari 1992 in De Stem. Op 22 februari 1992 brachten ook de De Limburger („Karl May 150 jaar geleden geboren. Winnetou in
Duitsland nog springlevend en populair”) en Haagsche Courant, maar dan onder de titel „Karl May
honderdvijftig jaar geleden geboren. Winnetou is in Duitsland springlevend èn populair” het artikel.
Baron von Münchhausen (voluit: Karl Friedrich Hieronymus baron von Münchhausen, * 11 mei 1720 , † 22 februari 1797) was een Duitse edelman, die in het Russische leger diende in de strijd tegen de Turken. Daarover vertelde hij zeer sterke verhalen, die als volksverhalen in de mondelinge en schriftelijke overlevering voortleven. De anekdotes zijn verzameld in „Feldzüge und Abenteuer des Freiherrn von Münchhausen” van de Duitse Sturm und Drang-dichter Gottfried August Bürger (* 31 december 1747 , † 8 juni 1794).
Friedrich Wilhelm Voigt (* 13 februari 1849 , ” 3 januari 1922) was een Oost-Pruisische schoenmaker en kruimeldief die faam verwierf als „Hauptmann von Köpenick”: in een bij diverse uitdragerijen gekocht en samengesteld uniform wist hij twee gardepatrouilles plus het personeel van het raadhuis van Köpenick om de tuin te leiden om zich zo meester te maken van 4002 mark.
Lex Barker (voluit: Alexander Crichlow Barker Jr., * 8 mei 1919 , † 11 mei 1973) was een Amerikaans acteur, die in vijf films furore maakte als Tarzan; in Europa was zijn eerste grote rol die van Robert – de verloofde van de vrouwelijke hoofdrolspeelster Sylvia (Anita Ekberg) – in de klassieker „La dolce vita” van Federico Fellini, alvorens hij optrad in maar liefst twaalf van de zeventien grote Karl-May-verfilmingen in de jaren ’60: als Old Shatterhand in „Der Schatz im Silbersee” (1962), „Winnetou, 1. Teil” (1963), „Old Shatterhand” (1964), „Winnetou, 2. Teil” (1964), „Winnetou, 3. Teil” (1965), „Winnetou und das Halbblut Apanatschi” (1966) en „Winnetou und Shatterhand im Tal der Toten” (1968); als Kara Ben Nemsi in „Der Schut” (1964), „Durchs wilde Kurdistan” (1965) en „Im Reiche des silbernen Löwen” (1965); als Dr. Sternau in „Der Schatz der Azteken” (1965) en „Die Pyramide des Sonnengottes” (1965).
Pierre Brice (artiestennaam van Pierre Louis Baron le Bris, * 6 februari 1929 , † 6 juni 2015) was een Frans acteur, die in maar liefst elf van de zeventien grote Karl-May-verfilmingen in de jaren ’60 de rol van Winnetou speelde: „Der Schatz im Silbersee” (1962), „Winnetou, 1. Teil” (1963), „Old Shatterhand” (1964), „Winnetou, 2. Teil” (1964), „Unter Geiern” (1964), „Der Ölprinz” (1965), „Winnetou, 3. Teil” (1965), „Old Surehand, 1. Teil” (1965), „Winnetou und das Halbblut Apanatschi” (1966), „Winnetou und sein Freund Old Firehand” (1966) en „Winnetou und Shatterhand im Tal der Toten” (1968). Voorts speelde hij nogmaals de rol van Winnetou in de tv-series „Mein Freund Winnetou” (1980) en „Winnetous Rückkehr (1998) en trad hij een aantal malen op als gastacteur (uiteraard eveneens in de rol van Winnetou) bij de Karl-May-Spiele van Elspe en Bad Segeberg.
Bedoeld wordt Rudolf Lebius (* 4 januari 1868 , † 4 april 1946), een Duitse journalist van het dubieuze soort, uitgever, vakbondsleider en antisemitisch politicus; nadat zijn poging om Karl May af te persen mislukt waren, werd hij diens vuigste tegenstander.
Waar Wijnands deze bewering vandaan heeft gehaald, is een raadsel; ze komt alleen in deze versie voor, niet in de andere drie artikelen die rond dezelfde tijd in de krant verschenen. Bedoeld wordt in die tijd Wilhelm II. (voluit: Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Preußen, * 27 januari 1859 , † 4 juni 1941), de laatste koning van Pruisen en keizer van het Duitse Rijk van 15 juni 1888 tot 9 november 1918. Van vaderszijde was hij de kleinzoon van Wilhelm I., van moederszijde van koning Victoria van het Verenigd Koninkrijk.
Een lezeres: Sophie von Stieber, lerares te Atzgersdorf bij Wenen en een fan van Karl May. Op een bewaard gebleven kaartje d.d. 21 maart 1899 aan haar noemde Karl May voor het eerst – voor zover we weten – Winnetou’s geboortejaar (1840) en zijn sterfdatum (2 september 1874).
Op 17 januari 1928 ensceneerde circusdirecteur Hans Stosch-Sarrasani (geboren als Hans Erdmann Franz Stosch, * 2 april 1873 , † 21 september 1934) een grote „indianenhuldiging” voor het graf van Karl May, waarbij Susetscha Tanka (Grote Slang, naar eigen zeggen een Sioux-opperhoofd, tevens artiest bij Sarrasani) een rede hield in het Lakota, waarvan de Duitse vertaling als volgt luidt: Du großer toter Freund! ... Du hast unserem sterbenden Volk im Herzen der Jugend aller Nationen ein bleibendes Denkmal errichtet. Wir möchten Dir Totempfähle in jedem Indianerdorf aufstellen. In jedem Wigwam sollte Dein Bild hängen, denn nie hat der rote Mann einen besseren Freund gehabt als Dich ....
Vooral die „wigwam” doet ’t ’m! 😂
Vooruit, nog één keer dan: een wigwam (verbastering van het Algonkin-woord wiigwaas of wiigiwaam, hetgeen „berkenbast” betekent) is een koepelvormige of kegelvormige „hut”, bedekt met rietmatten of boombast, meestal met berkenbast. Ze werden van oudsher in het oosten van de Verenigde Staten en Canada gebruikt; ze zijn koepelvormig, bieden plaats aan één familie en doen denken aan een hut van hoogstens 2 à 3 meter. De koepelvorm ontstaat door een frame van buigzame stokken te maken, een net-verplaatsbare constructie.
De naam tipi komt uit het Lakota en is een kegelvormige tent die, in tegenstelling tot een wigwam, niet met boomschors maar met dierenhuiden of canvas is bedekt, snel kan worden afgebroken en opgezet en makkelijk te paard te vervoeren is. Dit type indianentent werd van oudsher door de nomadische prairie-indianen op de Great Plains gebruikt. Het frame bestaat uit rechte stokken van ceder- of vurenhout, de bedekking uit canvas of dierenhuiden, net als de binnenvoering en de deur. Bovenin zat een rookgat dat met lijnen open en dicht kon worden gemaakt.
Dat deed Brice van 1988 tot en met 1991. Vanaf 1992 nam Gojko Mitić (Servisch: Гојко Митић, * 13 juni 1940, bijgenaamd „Chefindianer der DDR” omdat hij indertijd als tegenhanger van Pierre Brice in de Oost-Duitse indianenfilms gold) de rol van Winnetou maar liefst vijftien achtereenvolgende seizoenen op zich.
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
Terug naar de Karl May-startpagina.
Terug naar de Apriana-startpagina.
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
