Ludwig en Karl May, twee Duitse volksheiligen

Gesprek met Hans-Jürgen Syberberg


door Frank Zaagsma 1


Hans-Jürgen Syberberg 2 was een onbekende Duitse cineast, tot hij zich opwierp als naaste concurrent van de beroemde regisseur Luchino Visconti 3. Beiden maakten een film over Ludwig II van Beieren 4. Vooral bij de Franse filmcritici viel de vergelijking uit ten gunste van Syberberg, en zijn film loopt sinds mei met veel succes in een exclusieve bioscoop in Parijs. In Nederland was Syberberg de grote ontdekking van het festival Arnhem Alternatief, en de Ludwig-film bleek sindsdien de grootste publiektrekker van het niet-commerciële circuit. Syberberg, in Oost-Duitsland geboren, begon zijn filmloopbaan in 1935 op zijn zestiende jaar met het opnemen van Brechts 5 theater-ensceneringen. Deze maand presenteerde hij zijn Ludwig-film in Antwerpen. Terwijl de pers en het zeer schaarse publiek de vertoning in de bioscoop van een buitenwijk bijwoonden, praatte Syberberg in een nabijgelegen café over de langharige Ludwig, de toneelbons Brecht, en de oplichter Karl May, over wie zijn volgende film zal gaan. De weduwe van Lehar 6 en de Ufa-actrice Kristina Söderbaum 7 , bekend uit de antisemitische film Jud Süss 8, spelen de bijrollen in Syberbergs lesje in Duitse cultuurgeschiedenis.


Hans-Jürgen Syberberg

[…]

Söderbaum

Niettemin gaat hij door, hoewel hij op zijn vingers kan natellen dat zijn keuze van de actrice Kristina Söderbaum voor zijn nieuwe film over Karl May de nodige ergernis zal verwekken. Söderbaum werd berucht door haar vertolking van het frisse, zeer arisch meisje dat in de film Jud Süss, in 1940 gemaakt door haar echtgenoot Veit Harlan 9, overweldigd werd door de vileine jood Süss Oppenheimur en zich vervolgens uit schande verdronk. Daarnaast is Syberberg van plan een film over Hitler te gaan maken, en een film over de naoorlogse processen rond Veit Harlan, die ervan beschuldigd werd de moord op zes miljoen joden met Jud Süss gestimuleerd te hebben.

Syberberg: „Ik zie Karl May als een romantisch, maar geen militant fascist die tussen de gebroeders Grimm 10 en Hitler in zit. Als Söderbaum in die film speelt, kun je die verbinding leggen. Op Karl May ben ik gekomen doordat hij een tijdgenoot van Ludwig was. Hij heeft de laatste tien jaren van zijn leven alleen maar processen gevoerd. Hij was toen een grote ster, een schrijver voor de katholieke familietijdschriften en voor de schooljeugd, een nationale auteur van het tijdperk van Wilhelm II 11, en toen kwamen plotseling erge dingen aan het daglicht. Hij had in zijn jeugd tien jaar in de gevangenis gezeten. Men gaf romans uit die hij onder een pseudoniem had geschreven. Daar zaten erotische passages in waarvan hij beweerde dat een ander ze geschreven had. Hij heeft zichzelf Doctor genoemd en de Doctorstitel gekocht van een kapper in Chicago. Hij bleek niet in Amerika geweest te zijn, en toch schreef hij alles in de ik-vorm als vriend van Winnetou, als Old Shatterhand. May heeft steeds meer aanklachten wegens laster ingediend, en de processen deels gewonnen, deels verloren. Dit probleem van de gerechtigheid en de fantasie, van de cultuurkritiek in zijn tijd, wil ik behandelen. De tijd van het burgerdom en het patriottisme. Het chauvinisme van de Duitsers die enerzijds allemaal kleine Old Shatterhands wilden zijn en anderzijds beledigd waren dat Karl May eigenlijk een misdadiger was. Old Shatterhand was een misdadiger”.


Harlan met Kristina Söderbaum tijdens de produktie van Kolberg 12




[1]In: NRC Handelsblad, 2 november 1973.
[2]Hans-Jürgen Syberberg (* 8 december 1935) is een Duits filmregisseur. Hij wordt beschouwd als een aanhanger van het Gesamtkunstwerk; zijn films zijn het resultaat van de vermenging van twee tegengestelde polen uit het Duitse culturele verleden: het rationalisme van de 18e eeuw en het mysticisme van de 19e eeuw. Bekende films van hem zijn „Romy. Anatomie eines Gesichts”, „Scarabea - Wieviel Erde braucht der Mensch”, „Sex-Business - made in Pasing”, „Ludwig - Requiem für einen jungfräulichen König”, „Theodor Hirneis oder: Wie man ehem. Hofkoch wird”, „Karl May”, „Winifried Wagner und die Geschichte des Hauses Wahnfried von 1914-1975”, „Hitler: A Film from Germany”, „Parsifal”, „Penthesilea”, „Die Marquise von O. ” en „Syberberg filmt Brecht”.
[3]Luchino Visconti (voluit: Luchino Visconti di Modrone, conte di Lonate Pozzolo, * 2 november 1906 , † 17 maart 1976) was een Italiaans scenarioschrijver en theater-, film- en operaregisseur. Bekende films van hem zijn o.a. „Ossessione”, „La terra trema”, „Rocco e i suoi fratelli”, „Boccaccio ’70 (ged.)”, „Il gattopardo”, „The Damned”, „Death in Venice” en „Ludwig”.
[4]Ludwig II. (of in het Nederlands Lodewijk II, voluit: Ludwig Otto Friedrich Wilhelm von Wittelsbach (* 25 augustus 1845 , † 13 juni 1886)) was van 1864 tot 1886 koning van Beieren. Omdat hij Schloss Herrenchiemsee, Schloss Linderhof en Schloss Neuschwanstein liet bouwen, kreeg hij de bijnaam Märchenkönig (Sprookjeskoning).
[5]Bertolt Brecht (eigenlijk: Eugen Berthold Friedrich Brecht, * 10 februari 1898 , † 14 augustus 1956) was een Duitse dramaturg, librettist en lyricus. Zijn bekendste werk is de „Dreigroschenoper” (op muziek gezet door Kurt Weill), maar ook „Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny”, „Die heilige Johanna der Schlachthöfe”, „Die Horatier und die Kuriatier”, „Furcht und Elend des Dritten Reiches”, „Leben des Galileis”, „Mutter Courage und ihre Kinder”, „Der gute Mensch von Sezuan”, „Der aufhaltsame Aufstieg des Arturo Ui” en „Der kaukasische Kreidekreis” zijn beroemd gebleven.
[6]Franz Lehár (ook: Ferenc Lehár, * 30 april 1870 , † 24 oktober 1948) was een Oostenrijks-Hongaarse componist en dirigent, vooral bekend door zijn operettes: „Die lustige Witwe”, „Der Graf von Luxemburg”, „Paganini”, „Der Zarewitsch”, „Das Land des Lächelns” en „Giuditta”.
Lehár was getrouwd met een joodse vrouw, Sophie Lehár-Paschkis, maar hij kon, door voorspraak van Joseph Goebbels (voluit: Paul Joseph Goebbels, * 29 oktober 1897 , † 1 mei 1945, een Duits politicus en publicist, minister van Volksvoorlichting en Propaganda van 1933 tot 1945 en uiteindelijk de laatste rijkskanselier van nazi-Duitsland), in Oostenrijk blijven. Zijn vrouw werd door Adolf Hitler voorzien van het predicaat ere-Ariër. De meeste andere joodse musici werden gedwongen het land uit te gaan, zo ook musici die met Joden samenwerkten of getrouwd waren. Veel van Lehárs vrienden en collega’s werden vermoord.
[7]Kristina Söderbaum (voluit: Beata Margareta Kristina Söderbaum, * 5 september 1912 , † 12 februari 2001) was een Zweeds actrice, die haar grootste successen vierde in nazi-Duitsland; met name in nationaal-socialistische propagandafilms, waarvan er enkele door haar echtgenoot, Veit Harlan (* 22 september 1899 , † 13 april 1964), werden geregisseerd. Zij was o.a. te zien in de films „Jugend”, „Verwehte Spuren”, „Das unsterbliche Herz”, „Die Reise nach Tilsit”, „Jud Süß”, „Die goldene Stadt”, „Immensee”, „Opfergang”, „Kolberg”, „Unsterbliche Geliebte”, „Hanna Amon”, „Die blaue Stunde”, „Sterne über Colombo”, „Die Gefangene des Maharadscha”, „Verrat an Deutschland”, „Ich werde Dich auf Händen tragen” en Hans-Jürgen Syberbergs „Karl May”. Haar dramatische zelfmoord in de film „Jud Süß” leverde haar de bijnaam Reichswasserleiche op.
[8]Jud Süß” is een van de beruchtste antisemitische nationaal-socialistische speelfilms onder regie van Veit Harlan (* 22 september 1899 , † 13 april 1964) uit 1940. De film heeft nauwelijks iets gemeen met de gelijknamige roman van Lion Feuchtwanger (* 7 juli 1884 , † 21 december 1958), de gelijknamige novelle van Wilhelm Hauff (* 29 november 1802 , † 18 november 1827) en/of met de historische persoon van de joodse belastinginspecteur Joseph Süß Oppenheimer (* 1698 , † 4 februari 1738).
[9]Veit Harlan (* 22 september 1899 , † 13 april 1964) was een Duits acteur en regisseur. Vanwege zijn vaak in opdracht van het Rijksministerie voor Volksvoorlichting en Propaganda gedraaide nationaal-socialistische propagandafilms „Jugend”, „Verwehte Spuren”, „Das unsterbliche Herz”, „Die Reise nach Tilsit”, „Jud Süß”, „Der große König”, „Die goldene Stadt”, „Immensee”, „Opfergang” en „Kolberg”, waarin veelal zijn echtgenote Kristina Söderbaum (voluit: Beata Margareta Kristina Söderbaum, * 5 september 1912 , † 12 februari 2001) de hoofdrol speelde, moest hij zich na de oorlog verantwoorden in diverse denazificatieprocessen, maar nadat hij tot twee maal toe vrij werd gesproken, ging hij weer vrolijk verder met regisseren, o.a. van de films „Unsterbliche Geliebte”, „Hanna Amon”, „Die blaue Stunde”, „Sterne über Colombo”, „Die Gefangene des Maharadscha”, „Verrat an Deutschland”, „Anders als du und ich (§ 175) / Das dritte Geschlecht” en „Ich werde Dich auf Händen tragen”.
[10]Jacob Grimm (voluit: Jacob Ludwig Carl/Karl Grimm, * 4 januari 1785 , † 20 september 1863) en zijn jongere broer Wilhelm Grimm (voluit: Wilhelm Carl/Karl Grimm, * 24 februari 1786 , † 16 december 1859), kortweg De gebroeders Grimm genoemd, gelden als de grondleggers van de germanistiek. Samen publiceerden ze de wereldberoemde verzameling sprookjes, „Kinder- und Hausmärchen” en het „Deutsches Wörterbuch”.
[11]Wilhelm II. (voluit: Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Preußen, * 27 januari 1859 , † 4 juni 1941) was de laatste koning van Pruisen en keizer van het Duitse Rijk van 15 juni 1888 tot 9 november 1918. Van vaderszijde was hij de kleinzoon van Wilhelm I., van moederszijde van koning Victoria van het Verenigd Koninkrijk.
[12]Kolberg” is een als historische film gedraaide nationaal-socialistische propagandafilm van Veit Harlan (* 22 september 1899 , † 13 april 1964). Het onderwerp is ditmaal het beleg van Kolberg (het huidige Kołobrzeg in Polen) in 1807 en moet de opstand tegen een almachtige vijand symboliseren om het moreel van de Duitse bevolking te versterken. De film werd gedraaid in Agfacolor en is gebaseerd op het toneelstuk „Colberg” van Paul Heyse (voluit: Paul Johann Ludwig Heyse, vanaf 1910 von Heyse, * 15 maart 1830 , † 2 april 1914) en op de autobiografie van Joachim Christian Nettelbeck (* 20 september 1738 , † 29 januari 1824), een zeevarende uit Kolberg die door zijn rol bij de verdediging van Kolberg en door zijn autobiografie als schoolvoorbeeld van een patriot gold en door wiens naam en optreden achtereenvolgens door de Pruisische hervormers, de nazi’s en de DDR als propaganda werd gebruikt.



Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

Terug naar de Karl May-startpagina.

Terug naar de Apriana-startpagina.



Google
www op deze website