Alleen de meester was even met het voorlezen gestopt en had gezegd: „Wat doen we? ’t Is nog drie bladzijden. Stoppen we ermee gaan we verder?”
„Doorlezen meester!” riepen we allemaal door elkaar en Berend Duikmans voegde er baldadig aan toe: „Al was het ook nog dertig bladzijden!”
Het was de ban van Karl May die ons gevangen hield. Uit de omringende lokalen klonk gestamp en geroep en op de gangen en trappen was er een luid rumoer. Maar de zesde klas bleef rechtop in de banken zitten als een stel ongelooflijk brave Hendrikken.
Als ik het goed heb, was dit het slot van „Winnetou’s Dood”, dat die vrijdagmiddag werd voorgelezen. Het laatste uur van de vrijdag hadden de meisjes handwerken in een ander lokaal en werd er voor de jongens voorgelezen. Het verslag van het sterven van de grote Apachenhoofdman ondergingen wij als religieus gebeuren, waarin wij onder geen beding gestoord wilden worden.
Het was al schemerig in het lokaal, alleen boven de tafel van de meester brandde de lamp, in de cadans van zijn rustig lezende stem vlogen onze gedachten en onze dromen mijlen ver weg naar de prairies van Noord-Amerika, waar het eens zo gebeurd was. Waar de grote en nobele Winnetou stierf in de armen van zijn blanke vriend Old Shatterhand. Zijn laatste woorden waren: „Ik ben een Christen, Charlie ...”
Als ik eerlijk moet zijn, die laatste woorden stelden ons een beetje teleur. Christen zijn betekende voor ons, jongens van de openbare school, dat je zondags in je nette pak naar de kerk gaan en met een grote boog om bioscopen, kermissen en dergelijke zaken heenliep. Voor eens man als Winnetoe leek ons dit op z’n zachtst gezegd, een wat taaie levensstijl. Maar voor de rest waren we diep onder de indruk van het verhaal en zwijgend gingen we naar huis.
Zo’n herinnering is, lijkt me, typerend voor het grote ontzag dat wij koesterden voor de Duitse schrijver Karl May. Och, wat is een jongen op die leeftijd? Een gelovige zonder God, een minnaar zonder vrouw, een jager zonder geweer. De mensen waartussen je opgroeit, je ouders, je onderwijzers en andere volwassenen raken ontluisterd. Je schikt je nog wel in hun leiding, maar jet gelooft er niet meer in.
De vrouw of het meisje speelt dan nog nauwelijks een rol. In dit niemandsland schuift Karl May zijn Winnetou en Old Shatterhand naar voren. Vooral Winnetou met zijn „blauwzwarte haren” zijn „ondoorgrondelijke blik” en zijn „fluwelen tred” past precies op het voetstuk waarop wij geen standbeeld meer hebben. Karl May ontwierp zo’n beeld en zijn boeken dan ook door de jeugd verslonden. De door hem verzonnen avonturen waren voor ons werkelijk beleefde geschiedenissen over bestaande mensen. Dat Karl May en Old Shatterhand één persoon waren hadden wij allang ontdekt. En dat de Duitser May hier dus autobiografische gebeurtenissen op het papier zette, stond voor ons als een paal boven water. Weinig schrijvers zullen zo lang en zo intens vat op de jeugd gehad hebben als deze mislukte schoolmeester.
En met dat mislukte schoolmeester druk ik mij nog erg zacht uit. Want hij heeft nauwelijks voor de klas gestaan en bracht een deel van zijn jonge jaren in de gevangenis door.
Karl May werd in 1842 geboren in Hohenstein-Ernstthal 2, een plaats in het toenmalige koninkrijk Saksen. Een mooie streek met romantische dorpen en stadjes waar verschrikkelijke armoede werd geleden. Zelf schrijft hij hierover: „Ik groeide op in armzalige omstandigheden, een lievelingskind van nood, zorg en kommer. Mijn vader was een arme wever, mijn moeder een martelares. Wij waren met ons negenen. Vader, moeder, de beide grootmoeders, vier zusters en ik. Ik was de enige jongen. Mijn ouders behoorden tot de evangelisch-Lutherse gemeente, zij waren diep religieus en vervuld van die aangeboren, niet aangeleerde vroomheid, welke nooit strijdt, maar voor alles aan ieder de eis stelt een goed mens te zijn’.
Op deze wat weeë, sentimentele wijze gaat Karl May een poosje door. „Grootmoeder van vaderskant was mij alles. Ze was mijn vader en moeder tegelijk, maar ook opvoedster, mijn licht en mijn zonneschijn. Alles wat mijn ziel opnam, kwam van haar kant... Ze was een dichteres bij de gratie Gods, een sprookjesvertelster...”
Uit het verdere verloop van Karl May’ levensverhaal blijkt duidelijk dat zijn grootmoeder een enorme invloed op hem heeft gehad, die bepalend voor zijn leven is geweest. Als nakomertje temidden van moeder, zusters en twee grootmoeders werd hij natuurlijk schromelijk verwend. Daar kwam nog bij dat hij als gevolg van een ziekte, als klein kind een periode van blindheid doormaakte. Hierdoor werd zijn voorstellingsvermogen gescherpt en zijn fantasie aangekweekt.
Op school kon hij goed meekomen, maar bleef een buitenbeentje dat in zijn vrije tijd niets liever deed dan lezen. De uitleenbibliotheek had een goede klant aan hem, doch het waren uitsluitend de toenmalige sensatieromans over edele rovers in een ontaarde en onrechtvaardige maatschappij, die zijn belangstelling hadden.
In zijn autobiografie lees ik weinig of niets over omgang met jongens van zijn leeftijd. Ik moet aannemen dat hij zich weinig bemoeide met andere kinderen. Zo raakte hij gewend zijn eigen gang te gaan en miste hij de corrigerende werking die het contact met anderen meebrengt.
Later op de Kweekschool wordt hij betrapt op een klein diefstalletje. Hij wordt van school verwijderd, maar krijgt later toestemming in een andere plaats zijn studie voort te zetten. Zo wordt hij toch onderwijzer, maar het schoolmeesterschap is in die tijd een armoedige baan. Geld voor een horloge, dat hij hard nodig heeft, mist hij. Dan volgt een tweede diefstal, het horloge van zijn kostbaas. Ook dit wordt ontdekt, maar nu verdwijnt Karl May in de gevangenis. Niet voor het laatst, want na zijn vrijlating wordt hij een tijdje later weer betrapt op diefstal. Het komt hem op vier jaar werkinrichting te staan. Het zijn vooral die jaren die de onderwijzer gelegenheid geven verder te dromen over helden en schurken. Waarschijnlijk ontstaan in die gevangenisjaren de dan nog wat vaag omlijnde figuren van Winnetou en Old Shatterhand.
Eenmaal uit de werkinrichting ontslagen, begint zijn glorietijd. Wat duizenden zich dromen en nooit zien gebeuren, lukt deze op alle fronten mislukte onderwijzer. Hij wordt een veelgelezen schrijver. Zijn boeken worden herdrukt en verschijnen in tientallen talen. Nog een eeuw later vormen ze de basis voor vele films, televisieseries, stripverhalen en steeds weer nieuwe herdrukken. Naast de Winnetou’s schiep hij een serie die op de Balkan en in het Midden-Oosten spelen, de Kara Ben Nemsi’s. Een nieuwe indianenserie, nu zonder Winnetou en Old Shatterhand komt uit, de Rodigrande’s, alsmede een aantal romans over de Frans-Duitse oorlog van 1870.
Het grootste deel van zijn verhalen speelde zich af in landen waar hij nooit een voet gezet had. Atlassen en landschap- en natuurbeschrijvingen hielpen hem aan de nodige gegevens en als die verstek lieten gaan waren er nog encyclopedieën om te raadplegen.
[…] 3
hoofdfiguur was. De dappere koene Old Shatterhand, de held van het Avondland, Kara Ben Nemsi. Maar hij bleef een kwakzalver van groot formaat en van een enorme belezenheid. Nog heden ten dage zijn er mensen die geloven dat Karl May te paard prairies en savannas doorkruiste, hulp en uitkomst brengend aan iedereen die in nood zat. Dat hij als Kara Ben Nemsi de strijd aanbond tegen woeste Balkanrovers en schurkachtige slavenjagers in Afrika’s wildernis. Hij creëerde de „übermensch” die vriend en vijand respect afdwingt en niet rust voor het onrecht hersteld is en de schurken buiten spel staan of in het zand bijten.
De kleine kruimeldief die vrienden en weldoeners bestal 4 wordt de onoverwinnelijke Old Shatterhand of de ridderlijke Kara Ben Nemsi, de strijder tegen het onrecht.Niet alleen kwakzalver, maar ook een chauvinist van het zuiverste water, die alle Duitsers in zijn boeken heldenrollen deed spelen 5, of het nu Old Shatterhand, Kara Nemsi of Karl Sternea was.
Het zijn de Duitsers die in zijn boeken de
[…] 6
Toch speelde Duitsland van die tijd in het buitenland een rol van geringe betekenis. Engelsen, Hollanders, Spanjaarden en Portugezen waren de ontdekkingsreizigers en kolonisten bij uitstek. Karl May fantaseerde de Duitsers als pioniers bij uitstek. Waarschijnlijk ook een drang tot compensatie ...
Hij wer een rijk en geëerd man, door Bismarck 7 en de Duitse keizer 8 ontvangen en onderscheiden. Een museum in Radebeul bij Dresden draagt zijn naam. In de tuin van dat museum dekt een grote graftombe zijn laatste rustplaats 9. Indianen van het circus Sarasani legden bloemen en een krans op het graf 10. Het is wel zeker dat Karl May nooit een indiaan in levende lijve heeft gezien ... 11
Maar wij trokken die middag van Winnetou’s dood stilletjes onze jassen aan. Zonder gestamp of geduw gingen wij door de avondschemer naar huis als mensen die komen uit een sterfhuis van een groot en nobel mens, Winnetou, het opperhoofd der Apachen, geboren in het brein van een diefachtige schoolmeester tijdens zijn verblijf in een werkinrichting ... 12
[…] 13
