De nieuwe Karl Mayreeks van het Spectrum is compleet. Dezer dagen verschenen de laatste drie delen van de serie, die nu uit 25 kloeke Prisma-pockets bestaat. Ze bevatten May’s volledige euvre rond zijn twee helden Old Shatterhand en Winnetou, wier avonturen in het westen van de Verenigde Staten en in Arabië een groot lezerspubliek nog altijd kunnen boeien.
Wij hebben, telkens wanneer er weer nieuwe delen verschenen, daarvan melding gemaakt, steeds in waarderende bewoordingen. De laatste maal maakten wij enkele algemene opmerkingen over de schrijftrant van May, waarvan we zeiden dat ze Old Shatterhands wijsheid en goedheid wel wat erg nadrukkelijk in het licht stelde.
Het deed ons genoegen daarop van jhr. drs. F. A. von Schmid een uitvoerige, kritische reactie te ontvangen. Wij laten deze hier gaarne in haar geheel volgen:
Karl May in een Kara ben Nemsi-uitmonstering.
In „De Stem” van vrijdag 22 maart 1963 las ik een korte recensie over de
Karl Maypockets. De recensent eindigde met de woorden: „Wanneer straks de gehele serie compleet zal zijn, kan ieder die ze zich aangeschaft heeft, zich in een beslist waardevol
bezit verheugen”.
Met die conclusie kan ik volledig instemmen. Het moet me echter van het hart, dat die laatste woorden niet logisch volgden uit de voorafgaande beoordeling, die nogal wat
reserves had. Ik betreur dit, want het is mijn stellige overtuiging, dat Karl May nog altijd onderschat wordt door wat ik dan maar noemen zal de officiële kritiek. Dat blijkt ook hier weer.
De boeken van Karl May zijn véél meer, oneindig veel meer dan alleen maar avonturenverhalen zoals er honderd in een dozijn gaan. De avonturen, hoe belangrijk ook, vormen voor een deel de achtergrond van de boodschap die hij aan de wereld wil brengen, voor een ander deel zijn zij er de illustratie van. De avonturen zijn niet doel op zichzelf, ze hebben een zeer speciale functie in het geheel. Zij dienen om Karl May in de gelegenheid te stellen aan zijn lezers de christelijke boodschap van de allesoverheersende naastenliefde te
brengen. De naastenliefde, niet als onderwerp van theoretische bespiegelingen, maar metterdaad. De avonturen zijn er de waarborg voor dat deze boodschap niet gebracht wordt
op een traktaatjesmanier met zoetelijke verhaaltjes. Integendeel! Het gaat om een christendom van de daad, om een held, die midden in het vaak ruige leven staat, die zijn christendom het beste beleeft temidden van vaak adembenemende avonturen.
Old Shatterhand en Winnetou:
niet alleen voor de jeugd, maar
ook voor de volwassen lezer
Zó moeten we inderdaad Old Shatterhand/Kara Ben Nemsi zien: na de oud-Griekse en soortgelijke helden is hij het prototype van de christelijke held. Hij heeft alle attributen
van de held. Hij is nagenoeg onoverwinnelijk, hetzij door de kracht van zijn vuisten, hetzij door zijn „tovergeweer” de Henrybuks, hetzij door zijn niet te weerstane listigheid. Hij deinst voor geen enkel gevaar terug als het er om gaat onrecht te herstellen,
een misdaad te straffen, of zwakken te beschermen. Maar tevens neemt hij bij elke handeling het gebod van Christus in acht: hebt u naasten lief als uzelf. Dit noopt hem er toe ook zijn vijanden zoveel mogelijk te sparen, al is het in het
heetst van het gevecht, al is het met gevaar voor eigen leven. Vaak is hij temidden van een wereld die doodt, degene die de tegenstander onder alle omstandigheden het leven laat behouden. Bovendien is hij er steeds weer op uit de strijd als het enigszins kan helemaal te vermijden en elk bloedvergieten te voorkomen. Waar het zwaard uit de schede is getrokken, sticht hij vrede, dikwijls pas na een reeks spannende avonturen, waarin de tegenstander alle moeite doet dit te verhinderen. Dit streven valt des te meer op, daar zijn superieure bewapening hem gemakkelijk op andere,
bloedige wijze de overwinning zou kunnen brengen.
Om alles nog beter te laten uitkomen plaatst Karl May zijn held in allerhande situaties en in streken waar een normale rechtspraak ontbreekt, waar dus geen rechtsstaat is. Daar heerst het recht van de sterkste of het oog om oog, tand om tand. Volgens de daar heersende opvattingen hebben de held en zijn vrienden niet zelden de beslissing over leven en dood. Juist in zulke momenten van volledige overwinning over het kwaad toont de held dan zijn vergevende naastenliefde, vaak tegen veel weerstand in. Precies in zulke existentiële situaties, als de mens helemaal op zichzelf is teruggevallen, stelt de held zijn naastenliefde tegenover de wet van de jungle. Hoe dikwijls komt hij daarover zelfs met zijn
vrienden niet in conflict.
Wordt nu het christendom van de held er te dik opgelegd? Beslist niet! Men moet natuurlijk aanvaarden dat we hier de christelijke held voor ons hebben. Geen wonder dat het geloof
een belangrijke rol speelt in zijn leven.
Old Shatterhand/Kara Ben Nemsi wordt gedragen door een onverwoestbaar godsvertrouwen in díé zin dat God hem altijd nabij is en dat zijn leven altijd slechts in Gods hand is én door het vertrouwen in de verlossende werking van Jezus’ Kruisdood. Maar zoals reeds gezegd: het is een geloof van de daad. Het zijn niet de woorden, maar de daden van Old Shatterhand die inspirerend op zijn omgeving werken en die Winnetou tot het christendom bekeren. Zo is het ook met Hadji Halef Omar en diens vrouw Hanneh.
Natuurlijk zijn er passages waarin over het christendom wordt gepráát. Maar waarom zou dat ergerlijk zijn? (Dat hebben we ook geenszins beweerd. Red.) Men kan evengoed een
aalmoezenier verwijten, dat hij wel eens over geloofszaken praat. Het gaat hier trouwens altijd om plaatsen, waar bepaalde figuren in het verhaal eigener beweging de held over dit onderwerp benaderen, teneinde met zichzelf in het reine te komen.
Men mag bij dit alles beslist niet denken, dat Old Shatterhand zichzelf als de maatstaf van alle dingen ziet. Hij is geen heilige en wil zich ook als zodanig niet voordoen. Wel wil hij de mensen attenderen op het heilige. Hij doet dit door zijn voorbeeld, maar kan het slechts uit de kracht van God die in hem werkzaam is. Steeds geeft hij aan God de eer.
Dit brengt ons tot de vraag of Old Shatterhand een sympathieke figuur is. Eigenlijk moet het antwoord vanzelfsprekend bevestigend zijn. Tenzij men hem verwart met Karl May zelf en dan zegt: hij is een opschepper en een fantast. Dat is nonsens. Men moet de schepping van de auteur geloven zonder daarbij acht te slaan op de laatste. Hieraan doet niets af welke houding Karl May zelf indertijd aannam. De vraag: is Old Shatterhand sympathiek of antipathiek komt dus neer op de vraag: geloof ik in deze schepping of niet. Tertium non datur. Men kan niet zeggen: ik vind die boeken wel aardig, maar de hoofdfiguur bevalt me niet, want zo’n oordeel ondermijnt de hele opzet van de boeken. Hoe kan men de bloedsbroeder van Winnetou, hoe kan men de vriend van zovele rode, bruine, blanke en zwarte mannen onsympathiek vinden en dan toch zijn boodschap verstaan?
Er zou nog veel meer te zeggen zijn. Men kan praten over de intelligentie waarmee de boeken zijn geschreven, over de verrukkelijke dialogen, zonder wie deze boeken niets zij en die in bewerkingen werden weggelaten of gesupprimeerd, over de manier waarop hij de tragische ondergang van de Indianen schetst, waardoor ook de figuur van Winnetou
een dimensie er bij krijgt, over de omstandigheid dat hij altijd en overal in zijn medemensen schepselen Gods ziet welke huidskleur of welke godsdienst zij ook mogen hebben, over zijn wens tenslotte, die in al zijn boeken doorklinkt, dat alle mensen één mogen zijn in een wereld waar vrede is en waaruit elk spoor van onrecht is verwijderd.
Genoeg om te laten zien hoe de Karl Maypockets inderdaad een waardevol bezit vormen en dat zij bepaald niet gelezen moeten worden door volwassenen, die alleen maar avonturen wensen en dus niet zien waarom het eigenlijk gaat. Met kinderen is dat iets anders; zij zullen pas later de boodschap van Karl May in zijn volle omvang verstaan, afschoon ze er ook nu al heel veel uit kunnen halen.
VON SCHMID
Wij kunnen het zo goed als volmaakt eens zijn met de heer Von Schmid. De kritische opmerkingen die wij de voorlaatste keer maakten, dient men wel te zien in samenhang met de telkens daaraan vooraf gegane recensies. Wij beoogden niet Old Shatterhand en zijn
Arabische alter ego Kara Ben Nemsi als een onsympathieke figuur af te schilderen, doch te wijzen op de schrijftrant van Karl May, die ons nu een tikje archaïsch voorkomt en die de persoon van zijn held in een wat eenzijdig licht plaatst. Een „moderne May” had hem wellicht iets meer menselijks gegeven. Maar we geven graag toe dat zo’n moderne May wellicht nooit erin zou slagen een oeuvre te scheppen dat het driekwart eeuw blijft doen.
De nieuwe May-serie, nu gecompleteerd met „De dood van Winnetou”, „De boodschap van Winnetou” en „De smokkelaars van de Tigris”, is een rijk bezit. En inderdaad – ook daarin zijn we het met de heer Von Schmid eens – niet alleen voor de jeugdboekenkast!
