1
„… de Indiaan droeg leggings en een jachthemd, waarvan de naden met rood franje versierd waren en met borduursel bestikt. Aan zijn voeten droeg hij mocassins, terwijl zijn lange, zwarte haren in een helmachtige kuif omhoog gekamd waren. In die kuif was een adelaarsveer gestoken. Om zijn hals hing een driedubbele ketting bereklauwen, een vredespijp en een medicijnbundel. In zijn hand hield hij een dubbelloops geweer, waarvan het houtwerk beslagen was met zilveren spijkertjes …”
Deze beschrijving heeft vrijwel iedereen als schooljongen gelezen; het is de beschrijving van
Niemand weet meer precies hoe groot de oplage is van de boeken waarin zijn avonturen staan beschreven. Onze grootvaders lazen over hem in de oude uitgaven van Becht 2 en Schoonderbeek 3, onze vaders in de crisis-uitgaven van de grote warenhuizen, en onze kinderen staan klaar om zich te begraven in de moderne pocket-editie die een groot uitgevershuis eerstdaags op de markt brengt – voor zover ze hem al niet op hun boekenplank hebben staan in de gestroomlijnde versie die Becht na de oorlog uitbracht. De droom van de nobele wilde leeft, even onverwoestbaar in de tijd van Gagarin 4 en Glenn 5, als in de tijd van Parmentier 6 en koning Willem III 7.
2
De moeilijkheid bij het samenstellen van een levensoverzicht van de grote apache ontstaat voornamelijk door het ontstellende gebrek aan betrouwbaar bronnenmateriaal. Feitelijk kennen wij hem alleen uit de verhalen van Old Shatterhand, de blanke vriend en bloedbroeder van het befaamde Indianenopperhoofd. „Shatterhand” betekent letterlijk „Brijzelvuist” (van het Engelse to shatter: verbrijzelen, in scherven uiteen doen springen) – een bijnaam die deze blanke zich in het roerige Wilde Westen verwierf door zijn vermogen om zelfs de sterkst gebouwde tegenstander door een slag tegen de slaap het bewustzijn te doen verliezen. „Shatterhand”, die van Duitse origine was, stond verder bekend om zijn eigenaardige bewapening: hij had een der eerste snelvuurgeweren, „Henrybuks” genaamd, en een bijzonder oudmodische „berendoder” van uitzonderlijk zwaar kaliber. Zijn vriendschap voor Winnetou is boven twijfel verheven, maar zijn verhalen zijn doorspekt met reis- en jachtavonturen die ons over het leven van het opperhoofd niet veel wijzer maken. Toch moeten wij op hem afgaan.
3
Het is onmogelijk een biografische commissie naar een of meer stammen der apachen te sturen om het zo noodzakelijke veldwerk te verrichten. De geschiedenis speelt zich ruwweg honderd jaar geleden af, honderd jaar die het leven van de Amerikaanse roodhuid zo ingrijpend veranderd hebben, dat ons niets anders van de Winnetou-periode rest dan de verhalen van Old Shatterhand. Deze was in werkelijkheid een Duitse schrijver, Karl May geheten, die op 25 februari 1842 in Saksen geboren werd, en bij zijn dood een vermogen naliet, een museum, een gedenkplaats en een speciaal op hem gerichte uitgeverij – wel een bewijs dat zijn werk aftrek vond. Zijn verhalen zijn een vreemde mengeling van waarheid en verzinsel, en datzelfde geldt voor z’n levensbeschrijving. Zo gaat het hardnekkige gerucht dat hij nooit in Amerika is geweest, maar zijn boeken in de gevangenis schreef. Dit is beslist onjuist! Wel werd hij rond 1869 bij een rechtszaak betrokken, verbleef in de gevangenis en vertrok daarna naar de USA om een schandaal te ontlopen – maar ook daarvóór, in 1862 en 1863, vertoefde hij in Amerika, ook in het verre westen. Als bewijs hiervoor mag gelden dat hij omstreeks dezelfde tijd anderen zijn „beredoder” (rechts) en „Henrybuks” (links) heeft laten zien.
4
Dit was de tijd waarin de beschaving oprukte over heel Noord-Amerika. Oorspronkelijk hadden de blanke kolonisten langs de oostkust gezeten, en er bestond zelfs een verdrag met de Indianen dat alle land ten westen van de Mississippi aan hen behoorde. Maar steeds meer emigranten stroomden de jonge Verenigde Staten binnen. De grens schoof steeds verder westwaarts – en de wilde prairie-Indianen zagen hem met lede ogen naderen …
5
Bij het binnendringen van het „wilde” westen was transport van zeer groot belang. Eerst kwam de postkoets; toen volgde de spoorweg. Op voorspraak van de geweermaker Henry 8 kreeg de jongeman, die later „Old Shatterhand” genoemd zou worden, een baantje als landmeter bij zo’n spoorweg-in-aanleg. Zijn makkers, onder wie de prairiejager Sam Hawkins, beschouwden hem toen nog als een groentje …
6
Het is tijdens deze landmeter-episode, dat Old Shatterhand Winnetou voor het eerst ontmoet. Volgens zijn zeggen gebeurde dit toen de jonge apache – die toen nog opgevoed werd door een gebochelde blanke, die zich onder de naam Kleki Petra in de apachenstam had laten opnemen omdat de beschaving hem tegenstond – zijn vader vergezelde. Deze kwam – samen met Winnetou en Kleki Petra – protesteren tegen de aanleg van een spoorlijn ten westen van de Mississippi. Tijdens de besprekingen werd Kleki Petra door een dronken spoorwegarbeider doodgeschoten, maar verzocht stervend aan Old Shatterhand Winnetou in alles bij te staan …
7
Hoewel de jonge landmeter zich de uiterste moeite geeft om Winnetou terzijde te staan, en deze en diens vader zelfs ongemerkt laat ontsnappen uit het treinkamp (zo ongemerkt, dat zij niet eens weten wie hun redder is) scheert de apache hem aanvankelijk over één kam met de moordenaars van Kleki Petra. Het komt zelfs tot een tweegevecht tussen hen, als Winnetou de blanke ervan verdenkt zijn vader te willen doden. Hij verwondt met zijn mes de ander bijkans dodelijk aan de keel, alvorens Shatterhand hem neerslaat.
8
Pas later, in het kamp van de mescalero-apachen, waar Old Shatterhand door Winnetous zuster verpleegd wordt, sluiten zij vriendschap. Het was de bedoeling der apachen de blanke en zijn tochtgenoten dood te martelen, maar Old Shatterhands moed en vastberadenheid tijdens een tweegevecht dwingen Winnetou respect af. Als dan ook nog blijkt dat hij degene is, die hen uit het kamp bij de spoorweg bevrijd heeft, worden zij bloedbroeders, volgens het ritueel dat daartoe bij de mescalero-apachen gold.
9
Door die bloedbroederschap is Old Shatterhand nu eigenlijk een „zoon” van Winnetous vader. Deze was niet alleen opperhoofd van de stam der mescalero’s, die pueblo-Indianen waren (een pueblo is een stenen nederzetting), maar ook algemeen hoofdman over alle apachenstammen. In alle wigwams der apachen was de Duitse schrijver dus welkom. Bovendien is er nog sprake geweest van een huwelijk tussen hem en Winnetous zuster. Een noodlottige gebeurtenis maakte dit echter onmogelijk …
10
Winnetous vader was van plan voor zijn dochter, die hij met het oog op haar huwelijk enige tijd in de steden der blanken wilde laten opvoeden, enig goud te halen uit een geheime goudader. Alleen hij kende de ligging ervan, en omdat hij dit geheim van vader op zoon wilde doen overgaan mochten alleen Winnetou en diens zuster hem vergezellen toen hij het gebergte introk. Bij die gelegenheid werd hij door enige bandieten, die ook op het goud aasden, lafhartig vermoord. Ook Old Shatterhands toekomstige vrouw kwam bij die gelegenheid om het leven. De blanke ijlde hen wel te hulp, toen hij schoten in de verte hoorde, maar hoewel hij er in slaagde enkele bandieten dood te schieten en Winnetous leven te redden, wist de aanvoerder, een zekere Santer, te ontkomen.
11
Winnetou verzoekt hierop zijn bloedbroeder het spoor van Santer te volgen, daar hij zelf de plechtigheden moet bijwonen tijdens welke hij, als opvolger van zijn vader, hoofdman van alle apachen wordt. Shatterhand doet dit ook, maar raakt het spoor bijster. Daarna scheept hij zich in voor Europa en verlaat hij voorlopig Amerika.
12
Winnetou werd algemeen opperhoofd van de apachen in een tijd van ongehoorde politieke en economische moeilijkheden. De burgeroorlog tussen de noordelijke en de zuidelijke staten was nog aan de gang; in Mexico was een opstand onder Juárez 9 tegen keizer Maximiliaan 10 uitgebroken, en de apachen woonden langs de grens. Winnetou wist zijn apachen afzijdig te houden, hoewel zijn gezag over zijn onderdanen beperkt was. Hij regeerde meer op grond van overlevering en door de kracht van zijn onkreukbare persoonlijkheid dan door werkelijke macht over een volk dat zowel uit zwervende jagers als uit landbouw bedrijvende pueblobewoners bestond. Old Shatterhand voelde zich als vrije jager verbonden met de Indiaanse moraal, die elke krijger een eigen stem, een echten recht over leven en dood toekende. Waar wij hem ook ontmoeten, Old Shatterhand zit altijd wel ingespannen een of andere dief of moordenaar achter de vodden. Hij is een detective tot het uiterste!
13
Winnetous beroemde zilverbuks.
14
Winnetous houding tegenover Old Shatterhand is in dit geval tekenend. Zijn taak als opperhoofd moet hem ongewoon zwaar zijn gevallen. Toch vond hij telkens tijd zijn vriend te vergezellen en hem behulpzaam te zijn bij diens opsporingen.
15
Nu was het bestrijden van bandietisme in de Far West zeker geen sinecure in die dagen. Zo opereerden in de Llano Estecado, een woestijn in het zuiden, goed georganiseerde benden, die de palen, welke de weg aangaven, verplaatsten en zo reizigers wegens gebrek aan water naar een langzame dood leidden …
16
Die woestijn had ook haar eigen Nemesis 11. Soms zag men, onder hevig natuurgeweld, een spookachtige ruiterverschijning hoog in de lucht rijden. De verschijning droeg de kop van een witte bison. De Indianen noemden de verschijning de Geest van de Llano Estecado. Steeds als deze geest opdook vond men bendeleden, gedood door een schotwond recht in het voorhoofd.
17
Winnetou en Old Shatterhand hebben zich ook met dit raadsel bezig gehouden. Na vele avonturen, waarbij Old Shatterhand – zoals deze illustratie laat zien – zichzelf en zijn makkers herhaaldelijk uit handen der oghallalla’s moest redden, bleek de witte bison een nog jonge man, Bloody Fox genaamd. Hij was de enige overlevende van een reisgezelschap geweest, en wreekte zich nu op de benden woestijnrovers. Het spookachtige effect verkreeg hij door grote velden verdorde cacteeën in brand te steken, en dan voorbij dat vuur te rijden, met een bisonkop over z’n hoofd. Door de gloed ontstond dan hoog aan de hemel een luchtspiegeling …
18
Bij dergelijke gelegenheden stond Winnetou Old Shatterhand in alles terzijde. Maar, hoe gevaarlijk zulke avonturen ook mogen zijn geweest, de apache kan ze onmogelijk als de hoofdzaak hebben beschouwd. Andere Indianen-opperhoofden, als Zittende Stier 12 bijvoorbeeld, voeren in die tijd rgelrechte oorlogen met de Verenigde Staten. Troepen soldaten, onder wie de befaamde Custer 13 en zijn mannen, werden door Indianen ingesloten en in de pan gehakt. Ook de apachen zijn bij dergelijke oorlogen betrokken geweest. Hier leiding te geven was Winnetous hoofdtaak.
19
Een andere opzienbarende schurkenstreek – waartegen Winnetou optrad – werd in die tijd uitgevoerd door een zekere Grinley. Hij bracht enige vaten petroleum naar een klein meer in de wildernis, goot deze op het water leeg en vertelde toen de bankier Rollins een petroleummeer gevonden te hebben. „Hier drijven dollars bij miljoenen, sir. Overtuig uzelf!”
20
Grinley had Rollins tochtgenoten door pueblo-Indianen gevangen laten nemen, om geen last van hen te hebben. Winnetou en Old Shatterhand dringen alleen de pueblo binnen en bevrijden de ongelukkigen. Het feit dat hijzelf een pueblo-Indiaan was, moet het opperhoofd hierbij van groot nut zijn geweest.
21
Maar niet altijd was het mogelijk anderen te bevrijden. Ze moesten zichzelf ook vaak uit de neteligste posities redden, zoals in het hier afgebeelde geval, waarin Old Shatterhand, met de dood bedreigd door vijandige Indianen, op het laatste moment ontsnapt dank zij de grote intelligentie van zijn edele rijdier, het tweelingpaard van dat van Winnetou, dat op het woord „Tschah” met geen mogelijkheid meer te houden is. Ondanks vijandige daden probeert Winnetou echter alles om een oorlog te voorkomen, zoals ook in het geval Grinley. Hij stelt alles in het werk om Grinley’s schuld te bewijzen aan de navajo’s, die door Grinley tot oorlog waren aangezet. Winnetou spreekt recht zonder onderscheid te maken tussen blanken en roden.
22
Deze eigenschap van het grote opperhoofd der apachen valt telkens weer op. In vele van Karl Mays verhalen is sprake van een Indiaans duel: een tweekamp, die als een soort godsoordeel beschouwd wordt, en van welks beslissing soms leven en dood van hele stammen afhangen. De Indianen schijnen er verzot op te zijn geweest hun blanke gevangenen zo te behandelen.
23
Wanneer Winnetou bij een dergelijk duel aanwezig was, stond hij meestal, met zijn zilverbuks in de aanslag, terzijde, en zag scherp toe dat de strijd strikt rechtvaardig gevoerd werd. En als de blanke won kon hij er zeker van zijn dat hij ongedeerd kon vertrekken.
24
Een dergelijk optreden is tekenend voor het grote opperhoofd. In tegenstelling tot leiders als Zittende Stier zocht hij geen oorlog met de blanken en veroordeelde hen niet over de hele linie, maar probeerde één wet toe te passen, waarop hij rood en blank oordeelde. Zelfs de doodsvijanden der apachen, de comanchen – die hem bij gelegenheid levend in het graf van een gestorven hoofdman trachtten op te sluiten – behandelde hij volgens deze norm.
25
Die houding van Winnetou kon wel eens extreme vormen aannemen. Zo is het geval bekend dat hij te paard een café binnenkwam om het opreden van een zekere Watters op Indiaanse wijze te corrigeren.
26
De onderzoekingen van Old Shatterhand en het optreden van Winnetou blijken elkaar wel degelijk te raken. Men krijgt de indruk dat May in al de schurken die hij achtervolgde eigenlijk steeds naar Santers zocht, de moordenaar van Winnetous vader, uit een soort onbewuste angst dat deze ook zijn vriend en bloedbroeder dat lot zou laten delen. Winnetou zelf schijnt uit die gebeurtenis echter te hebben begrepen dat hij hier niet de blanken in hun geheel moest veroordelen, maar iedereen zo rechtvaardig mogelijk tegemoet moet treden. Ongeacht of hij met Old Shatterhand op krijgstocht is in de wildernissen van Noord-Amerika …
27
… dan wel door zijn vriend verwikkeld raakt in moeilijkheden aan boord van een zeeroversschip …
28
… of door Old Shatterhand wordt meegenomen naar de woestijnen van Noord-Afrika om een geheimzinnige moord op te lossen …
29
… telkens weer stelt hij dit principe, van rechtvaardigheid zonder aanzien des persoons, zonder vooroordeel inzake huidskleur, ras of aanleg, op de voorgrond. Om dat te bereiken zal hij de bewoners van het Midden-Oosten het gebruik van zijn Indiaanse tomahawk als slingerwapen demonstreren, of een Duitse muziekleraar de schotvastheid van zijn Zilverbuks.
30
Misschien heeft zijn streven niets uitgericht. Hij sterft in een Indianengevecht – en het feit dat Old Shatterhand naderhand nog met Santer afrekent, die Winnetous testament probeert te stelen, is dan nauwelijks meer interessant. Ook de apachen hebben uiteindelijk net zozeer hun onafhankelijkheid verloren als de andere Indiaanse volken. Winnetous dood is door Karl May met de volgende woorden beschreven: „… tegelijkertijd knalden enige schoten. Winnetou viel neer. Ik bleef van schrik roerloos staan. „Winnetou, mijn vriend,” riep ik, „heeft een kogel u getroffen?” „Winnetou zal sterven,” antwoordde hij. „Winnetou sterft!” riep ik … „Slaat die kerels neer!” Ik liet me geen tijd mes of revolver te grijpen. Met opgeheven vuisten stortte ik mij op de vijf Indianen die uit de spleet te voorschijn kwamen … Ik kreeg een messteek in de schouder, maar voelde het niet … Intussen waren verscheidenen van onze kameraden neergedaald, ik kon de verder strijd aan hen overlaten en snelde nu naar Winnetou. Terwijl ik bij hem neerknielde vroeg ik: „Waar is mijn broeder getroffen?” „Ntsage tche – hier in de borst,” antwoordde hij zacht, de linkerhand op de rechterzijde van zijn borst leggend waaruit het bloed stroomde. Ik sneed met mijn mes de santillodeken die hij om het lijf droeg stuk. Ja, de kogel was in de rechterlong gedrongen. Ik had de grootste moeite mij voor hem goed te houden … „Heeft mijn broeder nog een wens?” vroeg ik hem. Hij had de ogen gesloten en antwoordde niet. Ik hield zijn hoofd in mijn armen en bleef roerloos zitten …” (Karl May: „Winnetous dood”)
| [1] | In: TeleVizier, 31 maart 1962. |
| [2] | Herman Johan Wilhelm Becht (* 25 maart 1862 , † 26 februari 1922) was aanvankelijk handelsreiziger voor Van Holkema & Warendorf, maar al in 1892 vestigde hij zijn eigen uitgeverij in Amsterdam. In het logo van de uitgeverij stonden de initialen H.J.W.B. voor de zinsnede „Hebt In Werken Bevrediging”. In 1986 werd de uitgeverij overgenomen door Johannes Hendricus Gottmer (* 1902 , † 1974: Gottmer Uitgevers Groep) in Haarlem; de boeken van Becht verschijnen echter nog steeds onder hun eigen naam. |
| [3] | Age Schoonderbeek (voluit: Arie Gerrit Schoonderbeek, * 23 december 1887 , † 7 juli 1986) uitgever te Amersfoort van 1910 tot 1913, uitgever en boekhandelaar te Laren/NH vanaf 1913, o.a. van Karl May-boeken. |
| [4] | Joeri Gagarin (voluit: Joeri Aleksejevitsj Gagarin, Russisch: Юрий Алексеевич Гагарин, * 9 maart 1934 , † 27 maart 1968) was een Russisch kosmonaut en verwierf op 12 april 1961 internationale bekendheid als „de eerste mens in de ruimte” aan boord van de Wostok I. |
| [5] | John Glenn (voluit: John Herschel Glenn jr., * 18 juli 1921 † 8 december 2016) was een Amerikaans militair, ruimtevaarder en politicus. Aan boord van de Mercury MA-6 vloog hij op 20 maart 1962 – een dikke maand vóór dit artikel – als derde Amerikaan in de ruimte, maar wel als eerste Amerikaan in een baan om de aarde. |
| [6] | Koene Dirk Parmentier (* 27 september 1904 , † 21 oktober 1948) was een piloot van de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij, die in 1934 bekendheid verwierf als gezagvoerder van de Douglas DC-2 nr. PH-AJU, de Uiver, die in de race Londen–Melbourne tweede werd. |
| [7] | Willem III (voluit: Willem Alexander Paul Frederik Lodewijk, Prins van Oranje-Nassau, * 19 februari 1817 , † 23 november 1890) was van 17 maart 1849 tot zijn dood koning der Nederlanden en groothertog van Luxemburg en van 1849 tot 1866 hertog van Limburg. |
| [8] | Benjamin Tyler Henry (* 22 maart 1821 , † 8 juni 1898) was een Amerikaans geweermaker en uitvinder van het Henrygeweer, het eerste hefboomrepeteergeweer met 15 (!) schoten. |
| [9] | Benito Juárez (voluit: Benito Pablo Juárez García, * 21 maart 1806 , † 18 juli 1872) was van 1858 tot 1872 president van Mexico, als eerste volbloed indiaan (een Zapoteek) op het Amerikaanse continent. |
| [10] | Maximiliaan (voluit: Ferdinand Maximilian Joseph Maria von Österreich, Spaans: Maximiliano I de México, * 6 juli 1832 , † 19 juni 1867) was aartshertog van Oostenrijk en van 1864 tot 1867 de door de Fransen in het zadel geholpen keizer van het zogenaamde Tweede Mexicaanse Keizerrijk. |
| [11] | Nemesis was bij de Grieken de godin van de wraak. |
| [12] | Tȟatȟáŋka Íyotake („De stier die gaat zitten”, in het Engels niet geheel correct vertaald als Sitting Bull, * ± 1831 , † 15 december 1890) was het opperhoofd van de Hunkpapa-Lakota-Sioux die vooral bekendheid verwierf door zijn jarenlange verzet tegen de genocide op het indiaanse volk door de Amerikanen. |
| [13] | George Custer (voluit: George Armstrong Custer, * 5 december 1839 , † 25 juni 1876) was een generaal-majoor in de US Army en onverzoenlijke indianenmoordenaar die in de slag bij Little Bighorn uiteindelijk zijn verdiende loon kreeg. In Villa „Bärenfett” in Radebeul is de voorstelling van deze slag vanuit blank én indiaans perspectief te zien. |
Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.
Terug naar de Karl May-startpagina.
Terug naar de Apriana-startpagina.
|