KARL MAY ONTSLOOT NIEUWE WERELD VAN HELDEN

Autodidactisch schrijver tekende Indiaan als méns

Avonturenromans met christelijk bestanddeel

Niet bedoelde infiltratie in de kinderkamer


H.A. Gomperts 1

IK ken weinig boektitels, die zo welsprekend en zo poëtisch zijn als „De duivelskop in het rotsgebergte”, tenzij dan „De Kara Nirwan Khan in Albanië”. Er zijn mensen, die nooit kunnen begrijpen wat Karl May voor andere mensen betekent heeft. Er zijn er ook, die zich schamen voor hun vroegere verslaafdheid aan Winnetou en Kara Ben Nemsi, de held uit het Avondland. Men beijvert zich dan om allerlei kwaads over Karl May te vertellen: dat hij in de gevangenis heeft gezeten, dat hij nooit in Amerika is geweest en al zijn boeken bij elkaar heeft gelogen en als klap op de vuurpijl dat Hitler zo van hem genoten heeft.

Onlangs las ik nog ergens weer die fraaie aantijgingen die altijd opnieuw opgeld doen. Mijn liefde voor Karl May dateert uit een tijd, dat de lectuur van Hitler nog een ononthuld mysterie was, maar ik herinner mij wel, dat het verhaal over Karl May’s verblijf in gevangenissen mij eens heeft geschokt, niet zozeer op grond van de sociale degradatie die er uit sprak, als wel omdat Old Shatterhand, met wie de auteur zich zo graag vereenzelvigde, behalve een uiterst fatsoenlijk en christelijk heer toch ook zo’n ongeëvenaarde slimmerik was die zich m.i. niet zo maar kon laten vangen.
Maar men leert al gauw teleurstellingen te verwerken en het is een eerste schrede op de weg naar literair begrip, om te aanvaarden dat iemand in zijn boeken bijzonder braaf en slim kan zijn juist als hij in het leven nog al eens derailleert. Dat Karl May een leugenaar kan worden genoemd omdat hij de „reisavonturen” niet echt heeft beleefd, zouden, gelooft ik, zelfs de jeugdigste lezers nooit accepteren, omdat een schrijver nu eenmaal fantaseren mag en op des te meer bewondering aanspraak kan maken, naarmate zijn fantasie een grotere en natuurgetrouwere wereld produceert.
En Hitler? Ja, Hitler schijnt ook Nietzsche 2 bewonderd te hebben en de sprookjes van Grimm 3. Men kan zich daardoor bij beoordeling van lectuur niet laten beïnvloeden. In elk geval weet iedere lezer van Karl May, dat deze er een andere ideologie op na hield dan de Führer. De mensenliefde, de gelijkwaardigheid van de rassen, het anti-kolonialisme, het pacifisme - dit alles wordt telkens opnieuw met hartstocht en soms met een wet weeïg idealisme gepredikt.
Om op deze grond een verbinding te maken tussen May en de nazi’s, hoezeer de nazi-jeugd om hun kampvuurtjes misschien ook Winnetoutje hebben gespeeld, lijkt mij onbillijk. Men kan het nationaal socialisme werkelijk niet het monopolie gunnen van dit stuk romantiek.
Karl May is verder door de paedagogen altijd al met een scheel oog aangekeken. Nienke van Hichtum 4 heeft zijn boeken als „ellendig prikkelend sensatie-geschrijf” afgedaan. Ik kan dan alleen maar belijden, dat ik indertijd veel meer van dit prikkelend sensatie-geschrijf heb genoten dan van „Afke’s tiental”. Er is een Karl May-gemeente, die zich niet door al dit soort verdachtmakingen uit het veld laat slaan. De weldenkenden en de paedagogen zijn tegen hem.

OOK de autodidacten zijn gewoonlijk hartgrondig tegen hem, omdat zij in hem de autodidact niet verdragen. Dan ontmoet ik ook mensen, die zeggen: Winnetou, enfin; maar je houdt toch zeker niet van die smerige colportageromans die hij ook heeft geschreven? Ik moet dan bekennen, dat ik niet zijn hele oeuvre ken, maar ik houd niet alleen van de Winnetou-boeken, niet alleen van de Oosterse Kara-ben-Nemsi-serie, maar ook van „De rotsvesting in den Gran Chaco” en zelfs van „Het spook der ruïne” en „De verdwenen krijgskas”, die het genre Van Courths-Mahler 5 enige keren hebben verbeterd met spanning en onontwarbare intrige.
Nu is bij de Drukkerij van het R.K. Jongensweeshuis te Tilburg van de hand van drs F.C. de Rooy 6 een studie over Karl May verschenen, getiteld „Old Shatterhand”, die vele wetenswaardigheden over de veelgesmade auteur behelst. Drs De Rooy is een enthousiast lid van de Karl May-gemeente, maar ik geloof dat hij overdrijft, als hij zegt dat de schrijver een boodschap heeft voor volwassenen en niet alleen door kinderen moet worden gelezen. Nu verschijnt zijn boek in een R.K. reeks, met een „nihil obstat” en een „evulgetur” van kerkelijke autoriteiten en daaruit is misschien de nadruk te verklaren die de schrijver legt op de christelijke tendens van Karl May’s werk.
Ik geloof wel, dat de heer De Rooy gelijk heeft, als hij betoogt dat Karl May, die een katholiserend protestant was, die strekking eerlijk heeft gemeend, maar ik maak mij sterk, dat het de ware Karl May-liefhebbers toch niet in de eerste plaats daarom is te doen. De christelijke hartstocht van Karl May is een onderdeel van die heel eigen en heel wonderlijke sfeer van zijn verhalen.
In zijn latere werk gaat hij dat overdrijven en wordt hij er vaak onleesbaar door, maar in de Indianen-romantiek is het christelijk bestanddeel een onmisbaar element. Wij danken er zulke onvergetelijke zinnetjes aan als de woorden van de stervende Winnetou: „Sharlih, ik geloof aan de Heiland. Winnetou is een Christen. Vaarwel!” Maar er is toch verder een flinke dosis sporen-lezen, besluipen, bevrijden van de martelpaal, humoristische dialogen, en vooral de droom van een vrij, zelfstandig leven, verlost van de gemechaniseerde beschaving die dat element zijn pikante plaats geeft tusen de tomahawks.
Men moet, geloof ik, Karl May niet meer lezen als men de zestien gepasseerd is. Misschien nog even De Llano Estacado doorvliegen, als men zeventien is. Maar dan niet meer. Dan moet het een herinnering blijven. Van de 65 boeken, die Karl May geschreven heeft, zijn er maar 7 voor de jeugd bedoeld, maar hij behoort nu eenmaal tot het soort auteurs dat tegen wil en dank in de kinderkamer terecht komt, waar Defoe 7, Swift 8, Dickens 9 en Van Lennep 10 hem zijn voorgegaan.

Tragiek

IN de levensbeschrijving, die men bij drs De Rooy aantreft, kan men een tragiek vinden, die herinnert aan de levens van Dickens en Andersen 11. Met hen had Karl May zijn afkomst uit de armste lagen van de 19de eeuwse maatschappij gemeen. Karl May was de zoon van een Saksische wever en terwijl Dickens zijn hele leven te vechten had tegen zijn jeugdherinnering aan een in de gevangenis gegijzelde vader raakt Karl May op het toppunt van zijn roem slaags met zijn eigen verleden van „tuchthuisboef”.
Op zijn sombere jeugd volgde namelijk een periode tussen zijn 20ste en 32ste jaar van diefstallen en oplichterijen, die hem verschillende gevangenisstraffen bezorgden. Zijn in de ik-vorm geschreven boeken, waarin edele figuren als Old Shatterhand en Kara-ben-Nemsi de hoofdrol spelen, dateren van na die tijd. Als hij zich later steeds meer met die figuren gaat vereenzelvigen, speelt daarbij niet alleen een compensatie-behoefte een rol, maar ook de concrete noodzaak om zijn gevangenistijd te verbergen. Men vraagt hem, waar hij tijdens de oorlog van 1870-’71 geweest is en omdat hij niet wil zeggen: in de gevangenis te Waldheim, fantaseert hij een verblijf in Amerika. Gestimuleerd ook door de domheid van de lezers komt hij er toe de waarheid van zijn reisavonturen staande te houden, in kranten-interviews verzonnen feiten te vertellen over zijn fictieve vriend Winnetou en te pochen op de vele duizenden Apachen die onder zijn bevelen zouden staan.
Processen met uitgevers brengen dan de waarheid over zijn verleden aan het licht, hetgeen voor hem een slag betekent, waarvan hij zich niet meer herstelt, ook niet door een autobiografie, waarin zijn „biecht” nog veel te verhullend en te verfraaiend is om geheel geloofwaardig te zijn. Men heeft Karl May het leven onmogelijk gemaakt met een hetze, die hem steeds verhevener rechtvaardigingen heeft doen zoeken, waaruit symbolische geschriften zijn voortgekomen die hij beter achterwege had kunnen laten.
Het aardige van de goede Karl May-boeken is, dat zij voor vele lezers een eerste kennismaking beteken met een wereld van helden. Zoals de Oudheid de Ilias 12 had en de Middeleeuwen de Ridders van de Ronde Tafel 13, zo hebben wij Old Shatterhand, Old Surehand, Old Firehand, Old Wabble, Winnetou en de grappige Sam Hawkens en, in een ander deel van de wereld Kara ben Nemsi met Hadji Halef Omar (zijn best geslaagde romanfiguur), de grijsgeruite Engelsman Sir David Lindsay en de griezelige Sjoet.



KARL MAY
... prikkelend sensatie-geschrijf ...

Plastisch

DE verhalen van Karl May hebben het spannende van detective-verhalen. Er zijn mysteries, die duizenden bladzijden aanhouden (zoals dat van Old Surehand, die tenslotte onthult „mijn vader en moeder hebben in het tuchthuis gezeten”), er is een levendig soort van beschrijving, die landschap en gebeurtenissen bijzonder plastisch en zichtbaar maken en er is de atmosfeer van de open lucht, van het vrije jagersleven te paard, zonder politie, zonder slagers, kruideniers en benzinepompen. Verder is er Old-Shatterhand, waarmee ieder jeugdig lezer zich gaarne vereenzelvigt, een combinatie van Superman 14 en Ghandi 15, verbonden door een bloedsbroederschap met de Indiaan Winnetou, de edelste aller mensen. Natuurlijk is deze Indiaan geïdealiseerd, maar de benadering van „roodhuid” door Karl May was een grote vooruitgang op de manier waarop Aimard 16 en Ferry 17 deze „wilden” bekeken. Bij Cooper 18 vindt men naast de gevaarlijke Indianen, de romantische, door Rousseau’s 19 „wilde” beïnvloede Natuurheld. Karl May probeert, al romantiserend, zoveel mogelijk een mens van hem te maken.
Het is niet alleen de introductie in een wereld van avontuur en heldhaftigheid, die men aan Karl May te danken heeft. Ook praktische raadgevingen onthoudt hij zijn lezers niet. Mij heeft hij b.v. ingeprent, wat men moet doen als men, om een kampvuur gezeten, plotseling in het struikgewas twee vijandige ogen ziet schitteren. Al pratend neemt men zijn geweer, legt het dwars over de knie alsof men er mee speelt en drukt dan af en zonder dat men mikken kan, raakt men de vijand tussen de ogen. Het is het z.g. knieschot dat een enorme ervaring vereist en dat sommigen nooit leren.
Ook is mij bijgebleven, hoe men te paard over een iets te brede kloof moet springen, achtervolgd door gevaarlijke vijanden. Uw paard haalt de overkant alleen met zijn voorbenen. Ieder ander zou zich nu zo veel mogelijk naar voren buigen, maar dat is fout. Men moet zijn eigen gewicht naar achteren brengen om de voorkant van het paard te ontlasten. Het klautert dan veilig aan wal. Uw vijand intussen, die dat niet weet, stort met paard en al in het ravijn. De opvoeders hebben er iets tegen, maar wij, van de Karl May-gemeenten, vergeten het nooit.



[1]In: Het Parool, 9 april 1955.
In 2003 verschenen de verzamelde essays van H.A. Gomperts (1915-1998) onder de titel Intenties 1, Intenties 2 en Intenties 3 bij Meulenhoff in Amsterdam; in een van de delen Intenties staat een herdruk van dit artikel; Hans Gomperts (voluit: Henri Albert Gomperts, * 26 december 1915 , † 18 september 1998), was een Nederlandse letterkundige, essayist, dichter en literair criticus.
[2]Friedrich Nietzsche (voluit: Friedrich Wilhelm Nietzsche, * 15 oktober 1844 , † 25 augustus 1900) was een Duits filosoof, cultuurcriticus, componist, dichter en filoloog, die wordt beschouwd als een van de invloedrijkste moderne denkers. Belangrijke werken van hem zijn o.a. „Die Geburt der Tragödie”, „Unzeitgemässe Betrachtungen”, „Menschliches, Allzumenschliches”, „Die fröhliche Wissenschaft”, „Also sprach Zarathustra”, „Jenseits von Gut und Böse”, „Zur Genealogie der Moral”, „Der Fall Wagner”, „Götzen-Dämmerung”, „Der Antichrist”, „Ecce Homo”, „Dionysos-Dithyramben” en „Nietzsche contra Wagner”.
[3]Jacob Grimm (voluit: Jacob Ludwig Carl/Karl Grimm, * 4 januari 1785 , † 20 september 1863) en zijn jongere broer Wilhelm Grimm (voluit: Wilhelm Carl/Karl Grimm, * 24 februari 1786 , † 16 december 1859), kortweg De gebroeders Grimm genoemd, gelden als de grondleggers van de germanistiek. Samen publiceerden ze de wereldberoemde verzameling sprookjes, „Kinder- und Hausmärchen” en het „Deutsches Wörterbuch”.
[4]Nienke van Hichtum (Fries: Nynke fan Hichtum, pseudoniem van Sjoukje Maria Diderika Bokma de Boer, * 13 februari 1860 , † 9 januari 1939) was een Nederlandse en Friese vertaalster en kinderboekenschrijfster. Haar bekendste boek is het flauwe „Afke’s tiental”, dat op elke bladzijde met socialistische propaganda doordesemd is. Zij was een tijdje getrouwd met de dichter, advocaat en socialistische voorman Pieter Jelles Troelstra (* 20 april 1860 , † 12 mei 1930), die in een zielige poging om de omwenteling in Duitsland na te apen, in november 1918 ook in Nederland de socialistische revolutie wilde uitroepen.
[5]Hedwig Courths-Mahler werd geboren onder de naam Ernestine Friederike Elisabeth Mahler (* 18 februari 1867 , † 26 november 1950) en was een Duitse schrijfster van wat de geleerden „keukenmeidenromannetjes” noemen, 208 in aantal; vijftien van haar boeken zijn in de jaren ’20 en ’70 van de vorige eeuw verfilmd.
[6]Dr. F. C. de Rooy (voluit: dr. Ferdinand Carel de Rooy, * 9 juni 1919 , † 4 maart 1998) was in het dagelijks leven leraar Frans te Zwolle, later Rijswijk/Z.H. en in zijn vrije tijd dé Karl May-kenner van Nederland. Van zijn hand is o.a. het boekje „Old Shatterhand - Kara Ben-Nemsi - ook voor U! De boodschap van Karl May, de idealist uit het Avondland” (Tilburg: Drukkerij van het R.K. Jongensweeshuis, 1955) en hij redigeerde en gaf in de jaren 1962-1967 de 50 bekende Karl May-pockets bij Uitgeverij Het Spectrum uit.
[7]Daniel Defoe (geboren als Daniel Foe, * ± 1660 , † 24 april 1731) was een Engels schrijver, journalist en spion en wordt wel beschouwd als een der grondleggers van de Engelse roman. Zijn oeuvre omvat meer dan 350 titels, maar hij is vooral bekend geworden met twee daarvan, „Robinson Crusoe” (1719) en „The Fortunes and Misfortunes of the Famous Moll Flanders” (1722).
[8]Jonathan Swift (* 30 november 1667 , † 19 oktober 1745) was een Iers schrijver, wiens bekendheid uitsluitend gebaseerd is op de satirische roman „Gulliver’s Travels” (voluit: „Travels into Several Remote Nations of the World, in Four Parts. By Lemuel Gulliver, First a Surgeon, and then a Captain of Several Ships”) uit 1726.
[9]Charles Dickens (voluit: Charles John Huffam Dickens, * 7 februari 1812 , † 9 juni 1870) was een van de belangrijkste Engelse schrijvers tijdens het victoriaans tijdperk, die tot na de Eerste Wereldoorlog Engelands populairste schrijver bleef. Hij verwierf bekendheid met „The Pickwick Papers” (voluit: „The posthumous papers of the Pickwick Club”), „Oliver Twist”, „Nicholas Nickleby”, „David Copperfield”, „Great Expectations”, „A Christmas Carol” en „A tale of two cities”.
[10]Jacob van Lennep (* 24 maart 1802 , † 25 augustus 1868) was een Nederlands schrijver, dichter, taalkundige en politicus. Bekende werken van hem zijn o.a.: „Nederlandsche Legenden, in rijm gebracht”, „De roos van Dekama : een verhaal”, „De lotgevallen van Ferdinand Huyck”, „De twee admiralen ; Een schaking in de zeventiende eeuw”, „Merkwaardige kasteelen in Nederland”, „De lotgevallen van Klaasje Zevenster”, „De vermakelijke Latijnsche spraakkunst, ten nutte der jeugd / samengest. door een liefhebber der Latijnsche tale, en opgeluisterd met boekdruk-etsen door Johannes Kachelius” en „De Zomer van 1823”.
[11]Hans Christian Andersen (* 2 april 1805 , † 4 augustus 1875) was een Deens schrijver en dichter, die het bekendst is geworden door zijn sprookjesbundel „Eventyr, fortalt for Børn” („Sprookjes, verteld voor kinderen”), waaronder De prinses op de erwt, De nieuwe kleren van de keizer, Het lelijke eendje, De kleine zeemeermin, De rode schoentjes, Het meisje met de zwavelstokjes en Klaas Vaak.
[12]De „Ilias” is een epos over 51 dagen uit het laatste jaar van de Trojaanse Oorlog (± 1200 v.C.), dat - net als de „Odyssee”, over de thuisreis van Odysseus - wordt toegschreven aan de Griekse dichter Homerus (Grieks Ὅμηρος, * ± 850/800 v.C. (?) , † ± 800/750 v.C. (?)).
[13]De Ridders van de Ronde Tafel worden in de „Arthurlegende” – middeleeuwse hoofse verhalen over Koning Arthur, wiens bestaan overigens hoogst onzeker is – genoemd als de hoogst onderscheiden ridders in het gevolg van deze koning.
[14]Superman, ook wel ‘De Man van Staal’ genoemd, met als alter ego Clark Kent, is een superheld die werd bedacht door de Amerikaanse striptekenaars Jerry Siegel (eigenlijk Jerome Siegel, * 17 oktober 1914 , † 28 januari 1996) en Joe Shuster (eigenlijk Joseph Shuster, * 10 juli 1914 , † 30 juli 1992) en in 1938 voor het eerst zijn opwachting maakte in de Amerikaanse Action Comics #1. Hij is als stripfiguur de eerste superheld die bovenmenselijke krachten bezit.
[15]Mahatma Gandhi (મહાત્મા ગાંધી) (eigenlijk: Mohandas Karamchand Gandhi (મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી), * 2 oktober 1869 , † 30 januari 1948) was een Indiase jurist en politicus, die nationaal en spiritueel leider van India werd.
[16]Gustave Aimard (pseudoniem van Olivier Aimard, * 13 september 1818 , † 20 juni 1883) was een Franse reiziger in Noord- Amerika, Spanje en Turkije en schrijver van avonturenromans. Beroemd zijn zijn „Les Trappeurs de l’Arkansas”, „Le Chercheur de pistes”, „La Fièvre d’Or”, „Les Chasseurs d’Abeilles”, „Le Cœur de pierre”, „L’Araucan”, „Les scalpeurs blancs”, „Par mer et par terre” en, samen met Jules Berlioz d’Auriac (* 9 juli 1820 , † 16 september 1913) geschreven, „Jim, l’Indien”.
[17]Gabriel Ferry (eigenlijk Eugène Louis Gabriel Ferry de Bellemare, * 29 november 1809 , † 5 januari 1852) was een Frans auteur, voornamelijk van avonturenromans, waarvan „Une guerre en Sonora – souvenirs des côtes de l’Océan Pacifique”, „Les Squatters – La clairière du bois des Hogues, récit des côtes et de la mer”, „Costal l’Indien ; roman historique. Scènes de la guerre de l'indépendance du Mexique”, „Les Révolutions du Mexique” en „Les aventures d’un Français au pays des caciques” bekend zijn, maar dank zij de bewerking van „Le Coureur des bois” voor kinderen door Karl May is deze roman zijn bekendste werk geworden.
[18]James Fenimore Cooper (* 15 september 1789 , † 14 september 1851) was een Amerikaans schrijver, die vooral bekendheid verwierf met zijn zeeverhalen en historische verhalen, de vijfdelige Leatherstocking Tales: „The Deerslayer. The First War Path”, „The Last of the Mohicans. A Narrative of 1757”, „The Pathfinder. The Inland Sea”, „The Pioneers. The Sources of the Susquehanna; A Descriptive Tale” en „The Prairie. A Tale”, met Natty Bumppo (bijgenaamd „Leatherstocking” en „Hawkeye”) in de hoofdrol; het tweede boek uit deze reeks, „The Last of the Mohicans” wordt door vriend en vijand beschouwd als zijn meesterwerk.
[19]Jean-Jacques Rousseau (* 28 juni 1712 , † 2 juli 1778) was een Franstalig Geneefs verlichte filosoof en schrijver, die met zijn liefde voor de natuur aan de wieg van de Romantiek stond. Wereldfaam verkreeg hij met zijn werken „Narcisse ou l’Amant de lui-même, comédie représentée par les comédiens ordinaires du roi, le 18 décembre 1752”, „Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les hommes”, „Julie, ou la nouvelle Héloïse”, „Émile, ou De l’éducation, dans lequel est inclus La profession de foi du vicaire savoyard au livre IV”, „Du contrat social ou, Principes du Droit Politique”, „Pygmalion”, „Les Confessions” en „Les Rêveries du promeneur solitaire”.



Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

Terug naar de Karl May-startpagina.

Terug naar de Apriana-startpagina.



Google
www op deze website